Γράφει ὁ Δρ. Δημήτριος Καραμπερόπουλος,
Πρόεδρος Ἐπιστημονικῆς Ἑταιρείας Μελέτης Φερῶν-Βελεστίνου-Ρήγα
Ἄς δοῦμε ποιὰ στάση κράτησε στὸ θέμα τῆς γλώσσας ὁ ἐπαναστάτης καὶ πατέρας τῆς ἐθνικῆς ἀνεξαρτησίας, Ρήγας Βελεστινλὴς (1757-1798). Μὲ τὸ στρατηγικὸ σχέδιο τῆς ἐπανάστασής του ἔδωσε ἀπάντηση στὸ ἐρώτημα τῶν σκλαβωμένων, πῶς, μὲ ποιὸν τρόπο θὰ ἐλευθερωθοῦν. Καὶ στὰ βήματα τοῦ Ρήγα προχώρησαν στὴ συνέχεια ὁ Ἀνώνυμος τὸ 1806 μὲ τὴν «Ἑλληνικὴ Νομαρχία» του, οἱ Φιλικοὶ τὸ 1814 μὲ τὴν Φιλικὴ Ἑταιρεία καὶ οἱ Ἐπαναστάτες τοῦ 1821, ποὺ ἄκουσαν τὴν «πολεμόκραχτη φωνὴ» τοῦ Ρήγα, ὅπως διατρανώνει ὁ Σολωμὸς στὸν «Ὕμνο εἰς τὴν Ἐλευθερίαν», στροφὴ 18, καὶ ἔτσι ἦλθε ἡ λευτεριά.
Κατὰ τὴν τελευταία δεκαετία τοῦ 18ου αἰώνα ἐμφανίζεται ἡ πληθωρική, πολύπτυχη φυσιογνωμία τοῦ Ρήγα. Ἀρχικὰ τὸ 1790 μὲ τὰ δύο διαφωτιστικά του βιβλία, τὸ «Σχολεῖον τῶν ντελικάτων ἐραστῶν», ποὺ ἀποτελεῖ τὸ πρῶτο στὸ νέο εἶδος τοῦ διηγήματος στὴν ἑλληνικὴ γλῶσσα, καὶ τὸ «Φυσικῆς ἀπάνθισμα», μὲ τὸ ὁποῖο μεταφέρει, ὅπως ἔχουμε δείξει μὲ τὶς ἐργασίες μας, τὴν ἐπιστημονικὴ γνώση τῆς γαλλικῆς Ἐγκυκλοπαίδειας τῶν Ντιντερὼ καὶ Ντ’ Ἀλαμπέρ.
Χαρακτηριστικὰ εἶναι τὰ ὅσα ὁ Ρήγας γράφει σχετικὰ μὲ τὴν γλῶσσα στὸν πρόλογο τοῦ «Φυσικῆς ἀπάνθισμα». Ἐπισημαίνει ὅτι ταλαιπωρήθηκε στὶς σπουδές του ἀπὸ τὴν «γριφότητα τοῦ ἑλληνισμοῦ», δηλ. ἀπὸ τὴν ξερὴ διδασκαλία τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς γλώσσας, ποὺ σύμφωνα μὲ τὸ σύστημα τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, ὅπως τονίζει, ἦταν «λέξεις καὶ πάλιν λέξεις καὶ αἰωνίως λέξεις». Γι’ αὐτὸ καὶ ἐπισημαίνει ὅτι, ἐπειδὴ σκοπός του ἦταν νὰ ὠφελήσει «τὸ γένος του», γράφει «εἰς ἁπλοῦν ὕφος», «μὲ σαφήνειαν ὅσον τὸ δυνατόν, ὁπού νὰ τὸ καταλάβουν ὅλοι». Μὲ ἔμφαση σημειώνει ὅτι δὲν ἤθελε νὰ κάνει ἐπίδειξη ἐπισωρεύοντας λέξεις, γιὰ νὰ κάνει τὸν σπουδαῖο. Ἐνδιαφέρον ἔχει νὰ σημειωθεῖ ὅτι ὁ Ρήγας στὴν διαφωτιστική του προσπάθεια δὲν ἀσχολήθηκε νὰ γράψει μία «Γραμματική», ὅπως ἐπισημαίνει ὁ Λέανδρος Βρανούσης.
Ὡστόσο, στὰ «Δίκαια τοῦ Ἀνθρώπου», ἄρθρο 22, ὅπου γιὰ πρώτη φορὰ σὲ σύνταγμα ἔχουμε καὶ τὴν ἐκπαίδευση τῶν κοριτσιῶν, ὁ Ρήγας ὑπογραμμίζει ὅτι στὰ σχολεῖα θὰ διδάσκεται καὶ ἡ ἀρχαία ἑλληνικὴ γλῶσσα. Μάλιστα, στὸ ἄρθρο 53 τοῦ Συντάγματός του τονίζει ὅτι οἱ Νόμοι θὰ ἀναγράφονται στὴν «ἁπλῆν τῶν Ἑλλήνων γλῶσσαν». Καὶ γιὰ νὰ μὴ ὑπάρξει παρεξήγηση, αἰτιολογεῖ τὴν πρότασή του αὐτή, γιατί ἦταν πλατιὰ διαδεδομένη καὶ «ὡς πλέον εὐκατάληπτον καὶ εὔκολον νὰ σπουδασθῆ», ἀπὸ ὅλους τοὺς λαούς, ποὺ θὰ βρίσκονται στὴ δημοκρατική του πολιτεία τοῦ Βαλκανικοῦ χώρου, ποὺ ἤθελε νὰ δημιουργήσει μετὰ τὴν ἐπανάστασή του.
Ὁ Ρήγας μελετοῦσε τοὺς ἀρχαίους συγγραφεῖς, ὅπως αὐτὸ τεκμαίρεται ἀπὸ τὴν διόρθωση ποὺ κάνει στὸν Γάλλο συγγραφέα τοῦ «Νέου Ἀνάχαρσι», Μπαρθελεμύ, ὅταν γιὰ τὴν Δωδώνη τῆς Ἠπείρου παραθέτει (σελ. 162) σχετικὴ παραπομπὴ ἀπὸ τὸν Ὅμηρο «Ἰλιάδ, Β, στίχ. 750». Συγκεκριμένα, ὁ Ρήγας σημειώνει «Ἡ μαρτυρία τοῦ Ὁμήρου ὁπού ἀναφέρει ἐδῶ ὁ Ἀνάχαρσις, ἂς μοι εἶναι συγχωρημένον νὰ εἰπῶ, ὅτι εἶναι δι’ ἄλλην Δωδώνην». Παραθέτει τοὺς τέσσερις στίχους ἀπὸ τὴν Ἰλιάδα παρατηρώντας ὅτι ἡ Δωδώνη αὐτὴ ποὺ ἀναφέρει ὁ Ὅμηρος «κεῖται εἰς τὰς ἐσχατιὰς τοῦ Ὀλύμπου εἰς τὴν Θεσσαλίαν καὶ λέγεται τὴν σήμερον Λιβάδι».
Ἐνδιαφέρον ἔχει νὰ ἐπισημανθεῖ ὅτι ὁ Ρήγας ὅσο προχωράει στὴν ἐπαναστατική του δράση τοῦ 1797 ἀποκαθαίρει τὰ κείμενά του ἀπὸ ξένες λέξεις. Ἐνῷ στὰ πρῶτα ἔργα ἔχει ἀρκετὲς ξένες λέξεις, στὰ ἑπόμενα μειώνονται καὶ στὰ «Ὀλύμπια» καὶ τὴν «Ἐπαναστατικὴ Προκήρυξη» ἀπουσιάζουν, ὅπως ἔχουμε ἐπισημάνει. Δίνει ἔτσι ὁ Ρήγας ἕνα ἀκόμη δίδαγμα ὅτι πρέπει νὰ χρησιμοποιοῦμαι ἑλληνικὲς λέξεις καὶ νὰ ἀποφεύγουμε τὶς ξένες.
Ἐπὶ πλέον ἔχουμε παρατηρήσει κατὰ τὴν σύνταξη τῶν εὑρετηρίων ὅλων τῶν ἔργων του ὅτι ὁ Ρήγας πλάθει καὶ λέξεις μὲ δύο-τρεῖς προθέσεις μὲ πρώτη τὴν πρόθεση «σύν», ποὺ δὲν ἀπαντῶνται στὰ λεξικά. Καὶ γιὰ παράδειγμα «συναντιβλέποντο, συνανταγαπῶντο, συναντιτρώγονται, συναντεκζητοῦντο κ.ἄ.» Ἡ παρατήρηση αὐτὴ συνέβαλε νὰ τεκμηριώσουμε ὅτι τὸ ἔργο «Τὰ Ὀλύμπια» εἶναι ἔργο τοῦ Ρήγα καὶ ὄχι κάποιου φίλου, ὅπως εἶχε μέχρι πρόσφατα ὑποστηριχθεῖ.
Στὴν μέχρι τὴν ἐποχή του κατάσταση, ποὺ τὰ τοπωνύμια τοῦ ἑλληνικοῦ χώρου ὡς ἐπακόλουθο τῶν τεσσάρων-πέντε αἰώνων κατάκτησης, εἶχαν ἐκτουρκιστεῖ, ὁ Ρήγας προβαίνει στὴν ἀντικατάστασή τους μὲ τὰ ἀντίστοιχα ἀρχαῖα ἑλληνικὰ τοπωνύμια. Συγκεκριμένα, ὅπως ἔχουμε τεκμηριώσει, ὁ Ρήγας γιὰ τὸν ἑλληνικὸ χῶρο τῆς «Χάρτας τῆς Ἑλλάδος» ἀπὸ τὸν Αἷμο καὶ κάτω, ὡς πρότυπο πῆρε χάρτη τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδος τοῦ Guil. Delisle, καὶ τοῦτο γιατί ἤθελε νὰ ἔχει τὴν ἑλληνικὴ ὀνοματολογία τῶν τοπωνυμίων καὶ τὴν ἑλληνικὴ πολιτικὴ διαίρεση τοῦ χώρου. Θεωρεῖται ἔτσι ὁ Ρήγας εἰσηγητὴς τῆς ἑλληνοποιήσεως τῶν τοπωνυμίων, ποὺ μετὰ ἀπὸ χρόνια πραγματοποιήθηκε. Παραπομπὲς καὶ περαιτέρω ἀνάπτυξη τῶν ἐπιμέρους θεμάτων μπορεῖ ὁ ἀναγνώστης νὰ δεῖ στὸ πολυσέλιδο βιβλίο μας «Μελέτες γιὰ τὸν Ρήγα Βελεστινλή. 30 χρόνια (1990-2020)», Ἀθήνα 2020.