Γράφει ὁ Πρωτοπρεσβυτέρος π. Εὐάγγελος Κ. Πριγκιπάκης,
Δρ. Θ.- Δρὸς Φ. Καθηγητὴς τοῦ Προτύπου Γυμνασίου Πατρῶν
1ον
Τὸν Ἰούνιο τοῦ 2024 θὰ συμπληρωθοῦν ἑξῆντα συναπτὰ ἔτη ἀπὸ τὴν μακάρια κοίμηση τοῦ ὁσίας μνήμης καὶ ἁγίας βιοτῆς ἀοιδίμου Γέροντος Γερβασίου Παρασκευοπούλου, τοῦ Πνευματικοῦ Φάρου τῶν Πατρῶν[1], ἐνῷ καὶ κατὰ τὸ παρὸν ἔτος 2023 συμπλήρωσε ἐπίσης ἑξῆντα καρποφόρα ἔτη στὴν ἁγία ἱερωσύνη, ἐργαζόμενος ἀκατάπαυστα, ἄοκνα καὶ ἀνύστακτα ἀπὸ τὸ ἔτος 1963 στὸν Ἀμπελῶνα τοῦ Κυρίου τὸ πνευματικό του τέκνο καὶ συγγραφέας τοῦ ὑπὸ παρουσίαση ἔργου, «Ἀρχιμανδρίτης Γερβάσιος Παρασκευόπουλος – Ὁ Ἅγιος Ποιμένας τῶν Πατρῶν. Βίος καὶ Διδασκαλία» (Ἀθήνα, Γρηγόρης, 2022, σσ. 328), πολυγραφώτατος καὶ πολυσέβαστος σὲ ὅλους μας Ἀρχιμ. π. Κύριλλος Κωστόπουλος, Ἱεροκήρυξ τῆς Μητροπόλεώς μας καὶ διδάκτορας τοῦ Κανονικοῦ Δικαίου στὴ Θεολογικὴ Σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν. Δὲν εἶναι λοιπὸν τυχαῖο, ὅπως νομίζουμε, τὸ γεγονός, ὅτι τὸν Μάιο παρελθόντος ἔτους 2022 ἐμφανίστηκε στὴ δημοσιότητα ἡ νέα ἐμπλουτισμένη ἔκδοση τοῦ ἐξαιρετικὰ σημαντικοῦ του πονήματος γιὰ τὸν πρῶτο πνευματικό του πατέρα, μυσταγωγὸ στὴν πίστη καὶ ὁδηγὸ στὴν κατὰ Χριστὸν ζωή, τὸν νέο φωτιστή τῶν Πατρῶν[2] καὶ ὅσιο πατέρα μας, ἁγιασμένο Γέροντα Γερβάσιο Παρασκευόπουλο[3], μὲ τὸν βίο καὶ τὸ ἔργο τοῦ ὁποίου ξεκίνησε νὰ ἀσχολεῖται ὁ π. Κύριλλος ἤδη ἀπὸ τὴν ἱερατική του νεότητα πρὶν ἀπὸ τὰ μέσα τῆς δεκαετίας τοῦ 1970.
Ἔτσι, ἡ μετέπειτα μακροχρόνια, διαρκής καὶ ἐντατικὴ ἐνασχόληση τοῦ πανοσιολογιωτάτου συγγραφέα μὲ τὸν «Ἅγιο Ποιμένα τῶν Πατρῶν», θεωροῦμε ὅτι θὰ πρέπει νὰ τέθηκε ἀπὸ τὸν ἴδιο εὐθὺς ἐξαρχῆς καὶ μάλιστα ἀμέσως μετὰ τὴν εἴσοδό του στὸν ἱερὸ κλῆρο ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς κύριους ἄξονες τῆς ποιμαντικῆς του διακονίας, ἀλλὰ καὶ ὅτι ἀποτέλεσε οὐσιαστικὸ μέρος τοῦ εὐρύτερου κατηχητικοῦ καὶ παιδαγωγικοῦ του ἔργου, μὲ ἀπώτερο στόχο τὴν πνευματικὴ ὠφέλεια καὶ τὴν κατὰ Χριστὸν οἰκοδομή τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ πληρώματος ἀπὸ τὴν ἐντρύφησή του στὸν θαυμαστὸ βίο καὶ τὴ θεία πολιτεία τοῦ ἀοιδίμου π. Γερβασίου[4], τὸν ὁποῖο ὁ π. Κύριλλος εὐλογήθηκε νὰ ἔχει ὁδηγὸ στὴν πνευματικὴ ζωὴ κατὰ τὰ πρώιμα νεανικά του χρόνια στὴν Πάτρα, ἀλλὰ καὶ νὰ μαθητεύσει γιὰ ἀρκετὰ μεγάλο χρονικὸ διάστημα «παρὰ τοὺς πόδας» του, ὥστε νὰ ἀποπειραθεῖ κατόπιν μὲ ἐπιτυχία, ἂν καὶ νέος κληρικὸς ποὺ ὑπηρετοῦσε ἀκόμη στὴν Ἱερὰ Μητρόπολη Ἀργολίδος, νὰ συνθέσει στὴν πρώτη του μορφὴ τὸ ἔργο του γιὰ τὸν ὅσιο Γέροντα μὲ τίτλο: «Ἀρχιμ. Γερβάσιος Παρασκευόπουλος. Ὁ Βίος καὶ τὸ ποιμαντικό του ἔργο» (Ναύπλιον 1976), ὅπου ἀποτύπωσε σύντομα καὶ γλαφυρὰ τὴν προσωπική του ἐμπειρία ἀπὸ τὴν ἀναστροφή του μὲ τὸν μεγάλο αὐτὸ ἅγιο ἄνδρα τῶν ἡμερῶν μας.
Τὴν προσπάθεια τῆς προβολῆς τοῦ ὁσιακοῦ βίου τοῦ π. Γερβασίου συνέχισε ὁ π. Κύριλλος καὶ μετὰ τὴν ἔνταξή του στὸν κλῆρο τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Πατρῶν ἀπὸ τὸ ἔτος 1979, ὁπότε, ὡς ἱεροκήρυξ πλέον, ἐπεξεργάστηκε ἐκ νέου τὸ περιεχόμενο τοῦ ἀρχικοῦ του ἔργου, τὸ ὁποῖο κυκλοφορήθηκε στὶς ἀρχὲς τῆς δεκαετίας τοῦ 1980 σὲ δεύτερη ἐμπλουτισμένη ἔκδοση μὲ τί-τλο : «Ἀρχιμανδρίτης Γερβάσιος Παρασκευόπουλος. Ὁ Βίος καὶ τὸ Ποιμαντικόν του Ἔργον» (Πάτραι 1982). Ἡ διαρκὴς αὐτὴ μέριμνα τοῦ πανοσιολογιωτάτου γιὰ τὴν ἀνάδειξη καὶ τὴν εὐρύτερη διάδοση τοῦ κατὰ Χριστὸν καὶ ἐν Χριστῷ βίου τοῦ ὁσίου Γέροντος ὡς προτύπου αὐθεντικῆς ὀρθόδοξης πολιτείας γιὰ τούς πιστούς τῆς Ἀποστολικῆς μας Μητροπόλεως, ἀλλὰ καὶ τοῦ ἑλληνόφωνου κόσμου γενικότερα, ὄχι μόνο δὲν ἀτόνησε, ἀλλὰ ἀντιθέτως ἐκφράστηκε μὲ ἐναργέστερο τρόπο περὶ τὰ μέσα τῆς δεκαετίας τοῦ 1990, ἀποτυπωμένη πλέον σὲ μία νέα προσπάθεια μετακένωσης τῆς ἁγίας βιοτῆς τοῦ π. Γερβασίου στοὺς μὴ ἑλληνόφωνους Ὀρθοδόξους – μὲ τὴ μετάφραση τοῦ ἔργου στὴν ἀγγλικὴ γλῶσσα ὑπὸ τὸν τίτλο : «Elder Gervasios (Paraskevopoulos) of Patras, ed. by P. Backer – trnsl. by Fr. N. Palis» (Thessaloniki : “Orthodoxos Kipseli” Publ., 1995) -, ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν ἐμφάνιση λίγο ἀργότερα τῆς τρίτης ἑλληνικῆς ἐπεξεργασμένης καὶ συμπληρωμένης ἔκδοσης τοῦ ἔργου, κατὰ τὴν ὁποία ἐκτεινόταν σὲ 174 σελίδες, ἀλλὰ καὶ ἔφερε παραλλαγμένο ἀπὸ τὸν ἀρχικό, ὡστόσο εὔστοχο, τίτλο «Ποιμένας Ἅγιος καὶ Κήρυκας τῆς Ἀληθείας» (Πάτρα 1999).
Ἀποκορύφωμα τῆς προσπάθειας καὶ τοῦ μό-χθου, καθὼς καὶ ἁπτὴ ἀπόδειξη τῆς πηγαίας ἀγάπης τοῦ π. Κυρίλλου γιὰ τὸν ὅσιο Γέροντα ἀποτελεῖ ὅμως τὸ ὑπὸ παρουσίαση τελευταῖο, ὀγκῶδες καὶ πολυσήμαντο πόνημά του, τὸ ὁποῖο κυκλοφορήθηκε εἴκοσι καὶ πλέον ἔτη μετὰ τὴν προηγούμενη ἔκδοση, ὡστόσο σὲ διπλάσιο σχεδὸν μέγεθος ἀπὸ τὸ προηγούμενο, ἐφόσον ἐκτείνεται σὲ συνολικὰ 328 σελίδες, ἀλλὰ καὶ διαιρεῖται σὲ ἐννέα κεφάλαια, ὀκτὼ ἀπὸ τὰ ὁποῖα εἶναι ἀφιερωμένα στὸν βίο του καὶ ἕνα στὴ διδασκαλία του. Τὴν καλαίσθητη ἐπιμέλειά του μάλιστα, ὅπως συμβαίνει καὶ μὲ τὰ λοιπὰ πονήματα τοῦ συγγραφέα, ἀνέλαβε καὶ ἔφερε σὲ πέρας μὲ ἐπιτυχία ἡ εὐλογημένη γυναικεία ἀδελφότητα τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Ἁγίου Νικολάου Μπάλα, γνωστῆς καὶ ὡς Παλαιομονάστηρο τῶν Πατρῶν, τὰ ἐκλεκτὰ μέλη τῆς ὁποίας εἶναι στὸ σύνολό τους πνευματικὲς θυγατέρες καὶ ὑποδειγματικὰ μοναχικὰ ἀναστήματα, δείγματα σαφῆ τοῦ πολύκαρπου καὶ καλλίκαρπου ποιμαντικοῦ ἔργου, καθὼς καὶ τοῦ ὑγιοῦς ὀρθοδόξου φρονήματος τοῦ Γέροντος καὶ κατὰ πνεῦμα Πατέρα τους.
Ἐκκινώντας ὁ πανοσιολογιώτατος ἀπὸ υἱικὰ καὶ εὐγνώμονα αἰσθήματα πρὸς τὸν ἅγιο Γέροντα, ἰχνηλατεῖ μὲ τὸ παρὸν του ἔργο ἐξονυχιστικὰ τὸν βίο του, ἀλλὰ καὶ ἀποτιμᾶ ἁδρομερῶς, ὡστόσο πλήρως, τὴν πλούσια διδασκαλία του, χαρακτηρίζοντας τὸν εὔστοχα νέο φωστῆρα «στὸ στερέωμα τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας», ὁ ὁποῖος μάλιστα «ἔλαμψε μὲ τὴν ζωή, τὴν διδασκαλία καὶ τὰ ἔργα του, ὄχι μόνον στὴν Ἱερὰ Μητρόπολη τῶν Πατρῶν, ὅπου κυρίως ἀναπτύχθηκε ἡ ποιμαντικὴ δράση του, ἀλλὰ καὶ στὴν καθόλου Ἑλλαδικὴ Ἐκκλησία, ἀφοῦ εἶναι ὁ ἱδρυτὴς τῶν ἐνοριακῶν κατηχητικῶν σχολείων καὶ τῶν ἐκκλησιαστικῶν νηπιαγωγείων». Ἔτσι, εἶναι ἀπολύτως φυσικὸ νὰ καταλήξει καὶ στὸ ἀπόλυτα καθαρό, σαφὲς καὶ διαυγὲς τελικό του συμπέρασμα γιὰ τὸν π. Γερβάσιο, δηλαδὴ πὼς «ἡ βιοτὴ του [ὑπῆρξε] κρυστάλλινη, Ἁγιοπατερική. Αὐστηρὸς τηρητὴς τῶν Ἱερῶν Παραδόσεων, διακρίθηκε γιὰ τὴν διεισδυτικότητα καὶ τὴν προορατικότητα τοῦ θεολογικοῦ λόγου του. Ἡ διδασκαλία του, ἐπίκαιρη ὅσο καὶ προφητική, διαπερνᾶ τὴν ψυχὴ τοῦ κάθε πιστοῦ ποὺ ἀγωνιᾶ γιὰ τὴν σωτηρία τῆς ψυχῆς του. Ὁ Ἅγιος Ποιμένας τῶν Πατρῶν ἀποτελεῖ ἕνα πραγματικὸ Οὐρανοδείκτη, τὸν ὁποῖο ἂν ἀκολουθήσει κανείς, θὰ εἶναι σίγουρος ὅτι θὰ ἐπιτύχει τὴν ἕνωσή του μὲ τὸν Δημιουργό του Θεό».
Τὸ ἔργο προλογίζεται τιμητικῶς ἀπὸ τὸν Σεβ. Μητροπολίτη Πατρῶν κ. Χρυσόστομο, ὁ ὁποῖος παραθέτει εὐφυῶς, ἔπειτα ἀπὸ ἕνα σύντομο διευκρινιστικὸ σημείωμα (σ. 7) καὶ ἀντὶ ἄλλου κειμένου, τὴν ἐμπεριστατωμένη καὶ φέρουσα ἔντονη προσωπικὴ καὶ βιωματικὴ χροιὰ εἰσήγησή του πρὸς τὴν Ἱερὰ Σύνοδο τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος (σ. 8-15) γιὰ τὴν ἁγιοκατάταξη τοῦ ὁσίου Γέροντος καὶ μάλιστα στὴν πρωτότυπη μορφή της.
Τὸ Πρῶτο Κεφάλαιο ἀφιερώνεται ἀπὸ τὸν πανοσιολογιώτατο συγγραφέα στὴν «Παιδικὴ καὶ Νεανικὴ Ἡλικία» (σ. 17-35) τοῦ π. Γερβασίου, ὁ ὁποῖος, παρόλο ποὺ προερχόταν ἀπὸ ἐξαιρετικὰ πτωχὴ καὶ ἐμπερίστατη οἰκογένεια[5], διέθετε ἐν τούτοις πολύτιμο πνευματικὸ πλοῦτο καὶ πάμπολλα ἔκτακτα χαρίσματα, καθὼς καὶ ἔντονα φιλέρημη διάθεση, ὥστε, ἐμπνεόμενος ἀπὸ τὸν ἀναβαθμὸ «Τοῖς ἐρημικοῖς ἄπαυστος ὁ θεῖος πόθος ἐγγίνεται», νὰ ποθήσει ἀπὸ πολὺ μικρὴ ἡλικία τὸν μοναχικὸ βίο καὶ νὰ καταφύγει ἀρχικὰ στὴν ἱερὰ μονὴ τοῦ Μεγάλου Σπηλαίου, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ ἐκεῖ νὰ μεταβεῖ κατόπιν μὲ σκοπὸ «νὰ μάθει γράμματα» στὴ μονὴ Ταξιαρχῶν Αἰγιαλείας[6], ὅπου ὅμως βρέθηκε «δεμένος μὲ δύο ἁλυσίδες». Ἔτσι, στὸ Δεύτερο Κεφάλαιο μὲ τίτλο «Θύραθεν παιδεία – Πορεία πρὸς τὸ Ἅγιο Θυσιαστήριο» (σ. 37-52), περιγράφεται ἀπὸ τὸν π. Κύριλλο λεπτομερῶς ἡ σημαντικὴ ἐκπαίδευση ποὺ ἔλαβε, ἀλλὰ καὶ ἡ πλούσια παιδεία ποὺ ἀποκόμισε, παρόλο ποὺ ὁ π. Γερβάσιος[7] βρισκόταν ἤδη σὲ μεγαλύτερη ἀπὸ τὴν κανονικὴ μαθητικὴ ἡλικία, καθὼς καὶ ἡ χειροτονία του τόσο σὲ διάκονο, ὅσο καὶ σὲ πρεσβύτερο, ἀλλὰ καὶ ἡ σχετικὰ σύντομη θητεία του στὴν ἡγουμενία τῆς παλαιφάτου μονῆς Γηροκομείου[8].
Τὸ Τρίτο Κεφάλαιο, ποὺ ἐπιγράφεται «Ἡ Ποιμαντικὴ Δράση του» (σ. 53-123) καὶ εἶναι ἕνα ἀπὸ τὰ πλέον ἐκτενῆ τοῦ ἔργου, σκιαγραφεῖ εὐσύνοπτα τὸ πολυσχιδὲς καὶ πολυποίκιλο ποιμαντικὸ καὶ ἁγιαστικὸ ἔργο τοῦ ὁσίου Γέροντος[9], ὁ ὁποῖος, σύμφωνα μὲ τὸν π. Κύριλλο, ἀναδείχθηκε πρωτίστως κατανυκτικὸς λειτουργὸς τῶν Θείων Μυστηρίων[10], ἀλλὰ καὶ ζηλωτὴς ἐφημέριος του Οἴκου τοῦ Κυρίου[11], καταστέφοντας τὴν πλούσια λατρευτική του διακονία μὲ τὸ πάντοτε ἐπίκαιρο καὶ ἀνακαινιστικὸ χριστοκεντρικὸ του κήρυγμα, μέσῳ τοῦ ὁποίου μάλιστα μετέφερε γιὰ τὴν πνευματική του ἀναψυχή, γάργαρο τὸν λόγο τῆς Χάριτος στὸ διψασμένο του ποίμνιο, παροτρύνοντάς το σὲ διαρκῆ μετάνοια καὶ πνευματικὴ ἐγρήγορση, ὥστε ἡ παρουσία τοῦ κάθε πιστοῦ στὶς ἱερὲς ἀκολουθίες νὰ εἶναι ἀδιάλειπτη, ὅπως καὶ ἡ συμμετοχή του στὴ Θεία Κοινωνία συνεχὴς καὶ ὁπωσδήποτε ἄξια. Οὐσιῶδες συμπληρωματικὸ στοιχεῖο μάλιστα ποὺ ἐφάρμοζε γιὰ τὴ θεία παιδαγωγία τῶν πιστῶν, ἀποτέλεσαν τὰ πολλὰ ἀπογευματινά του κηρύγματα, ἀλλὰ καὶ τὰ κατηχητικά του μαθήματα στὸν Ναὸ καὶ τὴν κατασκήνωση τῶν Συχαινῶν στὰ παιδιὰ[12], ἀγόρια καὶ κυρίως κορίτσια, ὅλων τῶν ἡλικιῶν καὶ καθ’ ὅλη τὴ διάρκεια τοῦ χρόνου, ὥστε, ὄχι μόνο νὰ καταστεῖ ὁ ἱδρυτὴς ἀλλὰ καὶ νὰ ἀναδειχθεῖ ἐπάξια στὸν πλέον ὑποδειγματικὸ καθοδηγητὴ τῶν Κατηχητικῶν Σχολείων στὴν πόλη τοῦ Πρωτοκλήτου, χωρὶς νὰ ἀμελήσει παράλληλα τόσο τὸν πνευματικό, ὅσο καὶ τὸν ὑλικὸ ἐπιστηριγμὸ τῶν φυλακισμένων.
Σημειώσεις:
[1] Π.Α. Λόη, Γερβάσιος Παρασκευόπουλος. Ἕνας σημερινὸς Ἅγιος καὶ Φάρος τῶν Πατρῶν, Πάτραι 1995. Π.Α. Λόη, Γερβάσιος. Ὁ ἄγνωστος Ἅγιος τῶν ἡμερῶν μας καὶ Φάρος τῶν Πατρῶν, Α΄, Πάτραι 1998. [2] Μητρ. Λευκάδος καὶ Ἰθάκης Δωροθέου, «Μία Φωτεινὴ Μορφή», Ἀνάπλασις 206 (1972), σ. 3. Μητρ. Τρίκκης καὶ Σταγῶν Διονυσίου, «Μία Μεγάλη Ἐκκλησιαστικὴ Μορφή», Ἀνάπλασις 206 (1972), σ. 4-5. [3]π. Ε.Κ. Πριγκιπάκη (ἐπιμ.), Ὁ Ὅσιος Γέροντας τῶν Πατρῶν Ἀρχιμανδρίτης Γερβάσιος Παρασκευόπουλος. Σαρανταπέντε χρόνια ἀπὸ τὴν κοίμησή του (1964-2009), ἐν Ἀποστολικὸς Λόγος. Περιοδικὴ ἔκδοση Ὀρθοδόξου οἰκοδομῆς καὶ Μαρτυρίας Ἐνορίας Ἁγ. Ἀποστόλων Πατρῶν 5 (2008), σ. 1-24. [4] Μητρ. Σπάρτης Ἱεροθέου, «Μία Πατερικὴ Μορφή», Ἀνάπλασις 206 (1972), σ. 11 καὶ 13. [5]Μητρ. πρ. Ὕδρας Ἱεροθέου, «Φωταυγεῖς Παράγραφοι ἀπὸ τὸν Βίον καὶ τὴν Πολιτείαν τοῦ μακαριστοῦ Ἁγίου Πατρὸς ἡμῶν Γερβασίου Παρασκευοπούλου», στὸ Ἀρχιμ. Γ.Χ. Παρασκευοπούλου, Ἑρμηνευτικὴ Ἐπιστασία…, Πάτραι 20052, σ. 38 ἑξ. [6] Ἱεροθέου) Τ(σαντίλη), «Παρασκευόπουλος Γερβάσιος (1877-1964)», Θρησκευτικὴ καὶ Ἠθική Ἐγκυκλοπαιδεία 10 (1967), στ. 48-53. [7] Τ.Α. Κωνσταντόπουλου, Γερβάσιος Παρασκευόπουλος (Ἀνάτυπον ἐκ τοῦ Πανηγυρικοῦ Τόμου ἐπὶ τῇ 125ετηρίδι τῆς Ριζαρείου Σχολῆς), Ἀθῆναι 1969. Μητρ. πρ. Ὕδρας Ἱεροθέου, «Φωταυγεῖς Παράγραφοι…», στὸ Ἀρχιμ. Γ.Χ. Παρασκευοπούλου, Ἑρμηνευτικὴ Ἐπιστασία…, Πάτραι 20052, σ. 40 ἑξ. [8] Ἀρχιμ. Σ. Χατζῆ, «Ὁ π. Γερβάσιος Παρασκευόπουλος καὶ ἡ Ἱερὰ Μονὴ Γηροκομείου», Ἀποστολικὸς Λόγος 5 (2008), σ. 4-7. Μητρ. πρ. Ὕδρας Ἱεροθέου, «Φωταυγεῖς Παράγραφοι…», στὸ Ἀρχιμ. Γ.Χ. Παρασκευοπούλου, Ἑρμηνευτικὴ Ἐπιστασία…, Πάτραι 20052, σ. 46. [9]Μητρ. πρ. Ὕδρας Ἱεροθέου, «Φωταυγεῖς Παράγραφοι…», στὸ Ἀρχιμ. Γ.Χ. Παρασκευοπούλου, Ἑρμηνευτικὴ Ἐπιστασία…, Πάτραι 20052, σ. 37 ἑξ. [10] Ἀρχιμ. Ἠλ. Μαστρογιαννόπουλου, «Ὁ Ἱερεὺς τοῦ Ὑψίστου», Ἀνάπλασις 206 (1972), σ. 13-16. π. Ἰ. Κασπίρη-Σ. Κασπίρη, « Ὁ π. Γερβάσιος ὡς Λειτουργὸς τῶν Ἱερῶν Μυστηρίων», Ἀποστολικὸς Λόγος 5 (2008), σ. 13-14. [11] Ἰ.Μ. Φουντούλη, «Ὁ πατὴρ Γερβάσιος Παρασκευόπουλος (1877-1964). Μύστης καὶ Μυσταγωγός», ἐν Ἀρχιμ. Γ.Χ. Παρασκευοπούλου, Ἑρμηνευτικὴ Ἐπιστασία ἐπὶ τῆς Θείας Λειτουργίας, Πάτραι 20052, σ. 13-25. [12] Ε. Βασιλοπούλου, «Ὁ π. Γερβάσιος καὶ ἡ κατήχηση τῶν Νέων», Ἀποστολικὸς Λόγος 5 (2008), σ. 17.