«ἡμεῖς διά πίστεως γάρ περιπατοῦμεν, οὐ διά εἴδους (Β΄Κορ. ε΄7)… τά γάρ ὑπέρ φύσιν θαυμάσια φυσικήν διάνοιαν καί διαλογισμόν δέν ἐπιδέχονται».
Ὑπό τοῦ Γέροντος Μαξίμου Ἰβηρίτου
1ον
1. Διά τόν περίβλεπτον Ἄθω ὑπάρχουν ἀπό τοῦ 15ου αἰῶνος ἀξιόλογοι γραπταί ἀναφοραί εἰς πτυχάς τῆς ἱστορίας του καί ἤδη ἀπό τοῦ 16ου αἰῶνος ἐκυκλοφόρησαν συλλογαί Διηγήσεων, καταγράφουσαι τάς μέχρι τότε προφορικάς πατριογραφικάς παραδόσεις τοῦ Ἁγίου Ὄρους, ὅπως τό ὑπό διαφόρους παραλλαγάς ἔργον: α) «Ἀνάμνησις μερική περί τοῦ Ἁγίου Ὄρους Ἄθω ἐκ παλαιῶν ἱστοριῶν»· β) «Τόμος καί τύπος τοῦ Ἁγίου Ὄρους καί τοῦ Πρωτάτου» (κῶδιξ 382 Ἰβήρων, 15ου αἰ., φ. 974α)· καί γ) «Πάτρια τοῦ Ἁγίου Ὄρους». Πρόκειται διά μίαν συναγωγήν κειμένων καί συμπιλημάτων διηγήσεων καί ἄλλων ἱστορικῶν πληροφοριῶν σχετικῶς μέ τό Ἅγιον Ὄρος, τά Ἱερά Καθιδρύματα καί τάς παραδόσεις τοῦ Ἀθωνικοῦ Μοναχισμοῦ. Τό 1912 ὁ ἱστορικός καί μεσαιωνοδίφης Καθηγητής τοῦ Πανεπιστημίου τῶν Ἀθηνῶν Σπυρίδων Λάμπρος ἐδημοσίευσε μεγάλον ἀριθμόν ἀπό τά ἐνδιαφέροντα «Πάτρια» κείμενα (βλ. περιοδικόν σύγγραμμα «Νέος Ἑλληνομνήμων», τόμ. ἔνατος, Ἀθήνησιν 1912, σελ.116-161, 209-244).
Ἡ πρώτη, ἱερωτάτη ὄντως παράδοσις, τήν ὁποίαν περί πολλοῦ ποιοῦνται οἱ Ἁγιορεῖται καί δικαίως καυχῶνται δι’ αὐτήν, εἶναι ὅτι ἡ Θεοτόκος ἐπεσκέφθη τό Ἅγιον Ὄρος. Ἡ παράδοσις αὕτη εἶναι συνυφασμένη μέ τήν ζωήν τῶν Ἀθωνιτῶν Μοναχῶν καί περιέχεται εἰς ὅλα τά παλαιά Συναξάρια μέ πολλήν χάριν. Τήν παράδοσιν ταύτην παριστάνει μία παναρχαία καί ὡραιοτάτη Εἰκών, ἔχουσα τήν ἑξῆς ἐπιγραφήν: « Ἡ ἄφιξις τῆς Παρθενομήτορος εἰς τό Ἅγιον Ὄρος Ἄθω». Ἐκ ταύτης ἐμπνευσθείς ὁ ἐκ Πολυδρόσου Παρνασσίδος Καυσοκαλυβίτης καί Σεραγιώτης Μοναχός Ἀθανάσιος Παναγιώτου (†1988), συνέγραψε καί ἐπανεξέδωκεν ἀξιόλογον ἔργον, ὑπό τίτλον: «Ἡ Πλατυτέρα τῶν οὐρανῶν», μέ τήν σημειώδη ἀφιέρωσιν πρός τήν Θεοτόκον: «Σοί τῇ Βασιλίδι τῶν οὐρανῶν καί Μητρί τοῦ Θεοῦ, κρατίστῃ δέ καί φιλοστόργῳ προστάτιδι τοῦ Ἁγιωνύμου Ὄρους, πανευλαβῶς ἀνατίθημι».
2. Εἰς τήν χορείαν τῶν ἐπιφανῶν Ἁγιορειτῶν, οἵτινες κατόπιν ἐρευνῶν προσεπάθησαν νά καταγράψουν συστηματικῶς τήν Ἀθωνικήν ἱστορίαν, ἰδιαιτέραν θέσιν κατέχει ὁ λόγιος Μοναχός Ἰάκωβος Νεασκητιώτης, γεννηθείς πιθανῶς κατά τήν τελευταίαν δεκαετίαν τοῦ 18ου αἰῶνος εἰς τά Κύθηρα, ἐνῷ τό μεγαλύτερον μέρος τῆς ζωῆς του τό ἔζησεν εἰς τό Ἅγιον Ὄρος. Ὁ Ἰάκωβος ἐκάρη Μοναχός εἰς τήν Ἱεράν Μονήν Ἐσφιγμένου, ἀλλ’ ἠσκήθη καί εἰς ἄλλα Ἀθωνικά Καθιδρύματα, ὅπως εἰς τήν Ἱεράν Μονήν Ἁγίου Παύλου, τήν Νέαν Σήτην αὐτῆς καί τήν Βατοπαιδινήν Σκήτην τοῦ Ἁγίου Δημητρίου. Συμφώνως μέ τήν ἐνδιαφέρουσαν διατριβήν τοῦ συγχρόνου ἐρευνητοῦ Ἁγιορείτου Μοναχοῦ Παταπίου Καυσοκαλυβίτου διά τόν Ἰάκωβον, οὗτος ἐκοιμήθη τό 1869.
Ὁ λόγιος Μοναχός Ἰάκωβος Νεασκητιώτης, ὅστις ὑπῆρξε μαθητής τοῦ ἐπίσης λογίου Προηγουμένου Θεοδωρήτου Λαυριώτου τοῦ ἐξ Ἰωαννίνων, τοῦ χρηματίσαντος Καθηγουμένου τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Ἐσφιγμένου († θανόντος μετά τό 1826) καί φέρεται ὡς ἀνεψιός του, συνέβαλεν εἰς τήν καταγραφήν τῆς Ἀθωνικῆς ἱστορίας, κυρίως μέ τό ὑπό τίτλον ἔργον του: «Βίβλος παλαιῶν καί νέων ὑπομνημάτων Ἀθωνιάς καλουμένη».
Εἰς τό πολυσέλιδον ἔργον του, συγκεκριμένως εἰς τά προλεγόμενα τοῦ κεφαλαίου, ὑπό τίτλον: « Ὅτι τό ὄρος Ἄθω ἐκληρώθῃ τῇ Θεοτόκῳ», μᾶς ἐνημεροῖ, ὅτι «ἐν τῇ βιβλιοθήκῃ τῆς Ἱερᾶς Βασιλικῆς Μονῆς τοῦ Βατοπαιδίου σῴζεται βίβλος παλαιά περιέχουσα διάφορα ὑπομνήματα, ἐν ᾗ περιέχεται καί τοῦτο, ὅτι ἡ Κυρία Θεοτόκος ἦλθεν εἰς τό ὄρος τοῦ Ἄθω πρό τῆς ἁγίας Κοιμήσεως….». [Ἐπίσης], «οὐ μόνον δέ ἐν τῇ τοῦ Βατοπαιδίου Μονῇ εὑρίσκεται τό τοιοῦτον ὑπόμνημα, ἀλλά καί εἰς ἄλλας Μονάς τοῦ Ἄθω, Φιλοθέου, Κωνσταμονίτου, ἐν τῇ παλαιᾷ Σκήτῃ τῆς Ἁγίας θεοπρομήτορος Ἄννης καί Καυσοκαλυβίων», καθώς καί ὅτι «ἐκ παλαιῶν βιβλίων σῳζομένων ἐν διαφόροις τῶν Μονῶν βιβλιοθήκαις διαλαμβανόντων, ὅτι ἡ Κυρία Θεοτόκος ἦλθε σωματικῶς εἰς τό ὄρος τοῦ Ἄθω, ὡς κληρωθέντος αὐτῇ».
Εἰς τό ὡς ἄνω κεφάλαιον τῆς «Ἀθωνιάδος», περί τῶν πηγῶν διά τήν ἔλευσιν τῆς Κυρίας Θεοτόκου εἰς τόν Ἄθω (κῶδιξ 281 Ἁγίου Παντελεήμονος, 19ου αἰ., σελ. 8), παραφράζει κατ’ οὐσίαν καί σχολιάζει τό πρῶτον μέρος τοῦ κειμένου: «Ἀνάμνησις μερική περί τοῦ Ἄθω ὄρους. Τά λεγόμενα Πάτρια», καταγεγραμμένα εἰς τόν ὑπ’ ἀριθ.132 Διονυσιατικόν κώδικα, 16ου αἰ., φφ. 380-388, ἔκδ. Σπυρίδωνος Λάμπρου, «Τά Πάτρια», σελ. 123 κ.ἑ. Εἰς τό τέλος δέ τοῦ κειμένου, ὁ Ἰάκωβος προσθέτει μεταξύ τῶν ἄλλων: «Τινές ὅμως ἀπιστοῦσιν εἰς αὐτά καί ὡς λήρους αὐτά νομίζουσι. Ἀλλά τίς ἤθελε τολμήσει νά συῤῥάψῃ ψευδῶς τήν τοιαύτην διήγησιν; Καί πόθεν ἄλλοθεν ἤθελε καλεῖται τό ὄρος Ἄθω κλῆρος τῆς Θεοτόκου, εἰμή ἐκ ταύτης τῆς διηγήσεως, ἥτις εἰς διάφορα βιβλία εὑρίσκεται γεγραμμένη; Καί οὐ μόνον ἑλληνιστί, ἀλλά καί εἰς σλαβικήν διάλεκτον ἐν τῇ Ἱερᾷ Μονῇ τοῦ Ζωγράφου, καί εἰς δακικήν τετυπωμένη εἰς βιβλίον ἀπαραλλάκτως εὑρίσκεται. Τά γάρ ὑπέρ φύσιν θαυμάσια φυσικήν διάνοιαν καί διαλογισμόν δέν ἐπιδέχονται» (κῶδιξ 281 Ἁγ. Παντελεήμονος, 19ου αἰ., σελ. 12).
Ὁ Ἰάκωβος Νεασκητιώτης ἀντλεῖ πληροφορίας ἀπό τάς μελέτας τοῦ ἐξ Ἰωαννίνων θείου του, Προηγουμένου Θεοδωρήτου Λαυριώτου τοῦ καί Καθηγουμένου τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Ἐσφιγμένου, ὅστις εἰς τήν μελέτην του: « Ὑπομνήματα παλαιά περί τοῦ ὄρους Ἄθω καί περί τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Ἐσφιγμένου», δημοσιευθέντα ὑπό τοῦ Μανουήλ Ἰ. Γεδεών εἰς τό πόνημά του, ὑπό τίτλον: « Ὁ Ἄθως» (ἐν Κωνσταντινουπόλει 1885, σελ. 307-311), γράφει τά ἑξῆς: «Περί τῆς ἐλεύσεως τῆς Θεοτόκου ἐν Ἄθῳ, οὐ μόνον ἐν παλαιοῖς χειρογράφοις βίβλοις εὑρίσκεται γεγραμμένον ἔν τε τῇ Μονῇ Βατοπαιδίου, Φιλοθέου καί Σκήτῃ τῆς Ἁγίας Ἄννης, ὡς εἴδομεν καί ἀνέγνωμεν, καί ἀλλαχοῦ ἐν τῷ Ὄρει, ἀλλά καί ἐν τετυπωμένοις βιβλίοις ῥωσσικῆς, ἰλλυρικῆς διαλέκτου, καί δακικῆς (βλαχικῆς) εἴδομεν γεγραμμένον καί πολλοί φυσιολόγοι εἰς αὐτό ἀπιστοῦσιν· ἀλλ’ ἡμεῖς διά πίστεως περιπατοῦμεν, οὐ διά εἴδους».
Εἰς τήν ἀναφοράν τοῦ Θεοδωρήτου περί τοῦ λιμένος τοῦ Κλήμεντος, τόν τοποθετεῖ ἀφεύκτως καί ἐκ παραδρομῆς εἰς τήν Ἱεράν Μονήν Βατοπαιδίου, ἀγνοῶν προφανῶς τόν προϋπάρχοντα φυσικόν, ἀσφαλῆ καί μακρόστενον Κλημέντιον Ἰβηριτικόν λιμένα, ὅστις ἐπεχώσθη μέ τόν χρόνον ὑπό τοῦ ἐκ τῆς εὐρυτέρας περιοχῆς τῶν Καρυῶν κατερχομένου χειμάῤῥου. Τόν λιμένα τοῦτον εἴδομεν καί ἡμεῖς ἐκ νέου πεπληρωμένον διά θαλασσίου ὕδατος τό 1982, ὅτε ἀνέβη ἡ στάθμη τῆς θαλάσσης καί τά ἀφρίζοντα κύματα, ὠθούμενα ἀπό τόν «βορέην ἄνεμον» ( Ἡροδ. 6, 44), κατέληγον ἐγγύς τοῦ ἀνακαινισθέντος νῦν Καθίσματος τοῦ Ἁγίου Βασιλείου, εἰς μῆκος 250 περίπου μέτρων· ἐκεῖ ἀκριβῶς ὅπου μέχρι τόν παρελθόντα αἰῶνα διετηροῦντο, καθώς γέγραπται, αἱ ἁλύσεις καί οἱ κρίκοι τῶν λέμβων καί τῶν πλοίων, δι’ ὧν οἱ παλαιοί ἔσυρον τά σκάφοι των εὐθύς ἐκ τῆς θαλάσσης.
3. Ὁ ἐξ Αἰγίνης Λαυριώτης Μοναχός Ἀθανάσιος Καμπανᾶος (†1940), χρηματίσας ἰατρός καί εἰς τήν Ἱεράν Μονήν τῶν Ἰβήρων περί τό 1890, γράφει τά ἑξῆς εἰς τό πόνημά του, ὑπό τίτλον: «Προσκυνητάριον καί Ὁδηγός Ἱερᾶς Μονῆς Μεγ. Λαύρας τοῦ Ἁγίου Ὄρους» ( Ἅγιον Ὄρος 1936, σελ. 20): «Τό ὅτι ὑπάρχει παράδοσις, ὅτι ἡ Θεοτόκος ἐπεσκέφθη τόν Ἄθω εἶναι γνωστόν, παρά δέ τούς Ῥώσσους φέρεται ὡς γεγονός. Ὡς γεγονός δέ ἀναφέρουσι καί οἱ κώδικες Λ΄66 καί Ι΄31 τῆς Λαυριωτικῆς Βιβλιοθήκης. Ἐπίσης, ἡ λέξις Κερασιά μαρτυρεῖ ὅτι ὁ Ἄθως ἦτο ἔκπαλαι τόπος ἱερός τῶν παρθένων, κατά τήν παραφθοράν τοῦ Κοράσια, καθώς γράφει ὁ Λαυριώτης Σκευοφύλαξ Μακάριος Τρυγώνης εἰς τό Προσκυνητάριον τῆς Λαύρας (Βενετία 1772, σελ. 51) :[«Ἀριστερᾷ ἀπό τά κρύα νερά εἶναι ἄλλος τόπος ὡραιότατος, καί ὀνομάζεται Κερασιά, ἐπειδή τόν παλαιόν καιρόν ἐφύλαττον ἐκεῖ ἕν κοράσιον, ἤτοι γυναῖκα παρθένον, μέσα εἰς ἕνα Πύργον, κτισμένον ἐπάνω εἰς τό βουνόν, ὁποῦ εἶναι ἐκεῖ. Εἰς τόν τόπον αὐτόν εἶναι κελλία ὡραιότατα καί εὐτυχέστατα ἀπό πολλά καί ἡδύτατα νερά, καί ἀπό κάθε λογῆς κάρπιμα φυτά, ἥμερα καί ἄγρια. Ἀπεκεῖ εἶναι καί ἡ στράτα τοῦ Ἄθωνος»].