Ἡ Ἐπανάστασις καί ἡ καταστροφή τῆς Χίου μέ βάσιν τάς ἱστορικάς πηγάς καί τήν παγκόσμιον βιβλιογραφίαν
Ὑπό Δρ. Ἱστορίας Μαρίας- Ἐλευθερίας Γ. Γιατράκου
2ον
Ἐκτός τοῦ πλήθους τῶν ἱστορικῶν πηγῶν γιὰ τὴν Ἐπανάσταση καὶ καταστροφὴ τῆς Χίου ἰδιαιτέρως σπουδαία πηγὴ ἀποτελεῖ, ὅπως προανεφέρθηκε τὸ βιβλίο τοῦ Χριστόφορου Πλάτωνος Καστάνη, ὁ ὁποῖος ὀκτάχρονο ἀγόρι ἔζησε ὡς αὐτόπτης καὶ παθὼν τὰ γεγονότα τῆς Χίου, τὰ ὁποῖα μᾶς περιγράφει μὲ σαφήνεια καὶ ἐνάργεια τὸ 1851 καὶ τὸ 1853 στὴ Φιλαδέλφεια. Θὰ ἀναφερθῶ στὰ τέσσερα ἀντίτυπα τοῦ βιβλίου μὲ διαφορετικοὺς τίτλους καὶ ἀφιερώσεις.
Ἡ πρώτη ἔκδοση φέρει τὸν τίτλο: «The Greek Exile or a narrative of the captivity and escape of Christophorus Plato Castanis, during the massacre of the island of Scio, by the Turks, together with various adventures in Greece and America, written by himself, Philadelphia 1851», ποὺ μεταφράζεται: «Ὁ Ἕλληνας ἐξόριστος ἢ μία ἀφήγηση τῆς αἰχμαλωσίας καὶ δραπέτευσης τοῦ Χριστόφορου Πλάτωνος Καστάνη, κατὰ τὴ διάρκεια τῶν σφαγῶν στὴ νῆσο Χίο μὲ διάφορες περιπέτειες στὴν Ἑλλάδα καὶ στὴν Ἀμερική, γραμμμένες ἀπὸ τὸν ἴδιο, Φιλαδέλφεια 1851».
Καὶ ἡ δεύτερη ἔκδοση τοῦ βιβλίου φέρει τὸν τίτλο: «History of the massacre of the Greeks on the island of Scio by the Turks with various adventures in Greece and America, by C.P. Castanis, Philadelphia 1853», ποὺ μεταφράζεται: «Ἱστορία τῶν σφαγῶν τῶν Ἑλλήνων στὴ νῆσο Χίο ὑπὸ τῶν Τούρκων μὲ διάφορες περιπέτειες στὴν Ἑλλάδα καὶ Ἀμερική, ὑπὸ τοῦ Χριστοφόρου Πλάτωνος Καστάνη, Φιλαδέλφεια 1853».
Στὴν Ἑλληνικὴ γλώσσα, Χριστόφορος Πλ. Καστάνης, Ὁ Ἕλληνας Ἐξόριστος, Ἀθήνα 2001, μετάφραση Χρήστου Γεωργίου Γιατράκου, ἐκδόσεις “ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΕΣ Α.Ε.”.
Στὴ Βρεττανικὴ Βιβλιοθήκη στὸ Λονδίνο[25], στὴ Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, (American School of Classical Studies), στὴν Ἐθνικὴ Βιβλιοθήκη τῆς Ἑλλάδας μὲ ἰδιόχειρη ἀφιέρωση ἀγγλιστί: «To Prof. N. Bambas with the best regards of his pupil», καὶ ἑλληνιστί: «Τῷ σεβασμιωτάτῳ μοι διδασκάλῳ Νεοφύτῳ Βάμβᾳ». Ἐντοπίσαμε καὶ ἕνα ἀντίτυπο τοῦ βιβλίου αὐτοῦ στὴ Βιβλιοθήκη «ΚΟΡΑΗ» τῆς Χίου, ποὺ περιέχεται στὴν ἀξιόλογη ἀπὸ πλευρᾶς ἀριθμοῦ καὶ ποιότητας βιβλίων, βιβλιοθήκη τοῦ γνωστοῦ Χίου λογίου, Φιλίππου Παντ. Ἀργέντη: «Ex libris Philippi Panteleonis Argenti, Chiensis», μὲ ἡμερομηνία ἔκδοσης 1851 μὲ διαφορετικὸ τίτλο καὶ ἀφιέρωση τοῦ συγγραφέα στὸ σπουδαῖο Χῖο φίλο του, Νικόλαο Πετροκόκκινο.
Ὁ Χῖος Χριστόφορος Πλάτωνος Καστάνης ἀφιερώνει εὐγνωμόνως καὶ τιμητικὰ τὸ βιβλίο αὐτὸ στὶς φιλάνθρωπες κυρίες τῆς Ἀμερικῆς, οἱ ὁποῖες συνέβαλαν ἔμπρακτα στὴν ἀνακούφιση τοῦ ἑλληνικοῦ ἔθνους. Ὅπως ἀναγράφεται στὶς πρῶτες σελίδες του, ἔχει νομικὴ ἐγκυρότητα, ἀφοῦ σύμφωνα μὲ πράξη τοῦ Κογκρέσου καὶ μὲ εἰδικὴ δικαστικὴ πράξη ἔγινε καταχώρηση τοῦ βιβλίου αὐτοῦ τὸ 1850 στὸ εἰδικὸ γιὰ τὸ σκοπὸ αὐτὸ γραφεῖο τῆς ἀνατολικῆς περιοχῆς τῆς Πενσυλβανίας. Ἡ α’ ἔκδοση τοῦ βιβλίου αὐτοῦ, ἱστορικῆς πηγῆς, τοῦ 1851, ἐξηντλήθη λόγω τοῦ ἐνδιαφέροντος ποὺ παρουσίαζε καὶ ὁ συγγραφεὺς προέβη σὲ νέα ἔκδοση τὸ 1853[26].
Καὶ μόνον ἀπὸ τὸ εἰσαγωγικὸ σημείωμα ποὺ ὁ συγγραφεὺς παραθέτει καὶ ἀπὸ τὰ περιεχόμενα ποὺ συνδέονται ἐν πολλοῖς μὲ τὴ βιογραφία καὶ τὶς περιπέτειές του στὴν Ἑλλάδα καὶ στὸ ἐξωτερικό, ὑπάρχει μνεία γιὰ τὴ συμβολὴ τῶν ρητόρων, ποιητῶν καὶ ταξιδιωτῶν, ποὺ ἔχουν γράψει γιὰ τὰ βάσανα τῆς Χίου ἐξαιτίας τῆς τουρκικῆς ἀδικίας. Μᾶς δίνει πληροφορίες γενικότερα γιὰ τὴν Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση, τὴ μεγάλη σφαγὴ τῶν Χίων ὑπὸ τῶν Τούρκων, τὰ ταξίδια, τὶς περιπέτειες, ἀναφέρει διάφορα ἀνέκδοτα, περιγραφὴ τῆς ἑλληνικῆς καὶ τουρκικῆς ζωῆς, τοῦ τοπίου, τῶν τρόπων, συνηθειῶν, τῆς θρησκείας, τῆς γλώσσας, τῶν δεισιδαιμονιῶν, παραδόσεων, κλασικῶν Ἑταιρειῶν. Ὅλα αὐτὰ μᾶς δίνουν εἰκόνα τῆς πνευματικῆς καὶ κοινωνικῆς πραγματικότητας τῆς ἐποχῆς. Δὲν παραλείπει νὰ ἀναφερθεῖ στὸν ἀμερικανικὸ φιλελληνισμό, στὴ βοήθεια ποὺ δέχθηκε ἡ πατρίδα μας ἀπὸ τοὺς Ἀμερικανοὺς προξένους, καὶ ἱεραποστόλους, ἀπὸ τὸν φιλέλληνα ἰατρό, Dr. Howe, ἀπὸ τὶς φιλάνθρωπες κυρίες τῆς Ἀμερικῆς[27].
Στὸ βιβλίο περιέχονται σχόλια τοῦ συγγραφέα γιὰ τὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ γραμματεία, τὴν ἑλληνικὴ γλωσσολογία καὶ ἐπίσης γλῶσσα, τὰ ὁποῖα εἶναι πολύτιμα. Εἰδήσεις ἐνδιαφέρουσες γιὰ τὴν Καποδιστριακὴ καὶ Ὀθωνικὴ περίοδο καὶ γιὰ ἄλλα διάφορα θρησκευτικά, φιλοσοφικά, μουσικά, ποιητικὰ θέματα. Δὲν εἶναι τυχαῖο τὸ γεγονός, ὅτι ἐκτὸς τῶν ἄλλων ὁ διδάσκαλος τοῦ συγγραφέως Χριστόφορου Καστάνη στὴ Χίο, ἦταν ὁ Θεσσαλὸς Δημητριάδης, διδάσκαλος καταξιωμένος, ὑψηλῆς ἀποδοχῆς, ὅπως ὁ ἴδιος ἀναφέρει, μέλος τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας ποὺ ἐνέπνευσε στοὺς μαθητὲς του τὴν ἀγάπη γιὰ τὴν πατρίδα καὶ τὴν ἐλευθερία, ἀλλὰ ἀνεχώρησε γιὰ τὴν Θεσσαλία, ὅταν ξέσπασε ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση. Ὅπως βλέπουμε ὁ δάσκαλος αὐτὸς παράλληλα μὲ τὸ παιδευτικό του ἔργο ἀσκοῦσε καὶ ἐθνικὸ ἔργο[28].
Τὸ ἔργο τοῦ Καστάνη εἶναι πολλαπλῶς χρήσιμο, γιὰ νὰ κατανοήσουμε τὰ γεγονότα τῆς Ἐπανάστασης καὶ ἀποτελεῖ μία ἀπὸ τὶς σημαντικότερες ἱστορικὲς πηγὲς κυρίως γιὰ τὴν Ἐπανάσταση καὶ καταστροφὴ τῆς Χίου (1822). Μοιάζει μὲ μυθιστορηματικὴ ἀφήγηση, οἱ εἰδήσεις ὅμως ποὺ παρέχει συμφωνοῦν μὲ ἐκεῖνες ἄλλων πηγῶν.
Εἶναι γνωστόν, ὅτι ὁ ἐπαναστατικὸς ἐνθουσιασμὸς τῶν κατοίκων τῆς Χίου κατὰ τοὺς πρώτους μῆνες τοῦ Ἀγώνα δὲν κατέληξε σὲ ἔνοπλη ἐξέγερση ἐξαιτίας τῆς γειτνίασης μὲ τὴ Μικρὰ Ἀσία καὶ τοῦ γεγονότος ὅτι ὁ ἴδιος ὁ Σουλτᾶνος ἐνδιαφερόταν, μὲ ἰδιοτέλεια βέβαια, γιὰ τὸ νησί, συνεπῶς οἱ συνέπειες θὰ ἦταν τραγικὲς γιὰ τὸ πληθυσμὸ ἂν ἐπαναστατοῦσε[29]. Παρὰ τὸν πόθο τους γιὰ ἐλευθερία οἱ Χῖοι ἔβλεπαν μὲ κάποιο δισταγμὸ τὸ θέμα τῆς ἐξέγερσης, φοβούμενοι ὅτι θὰ ἔχαναν τὰ πάντα ἂν τὴν ἀποτολμοῦσαν[30]. Σύμφωνα μὲ τὸν Χριστόφορο Καστάνη ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση ξέσπασε στὶς παραδουνάβιες ἡγεμονίες μόλις ἀνεχώρησεν ἀπὸ τὴν Χίον ὁ δάσκαλός τους, ὁ Φιλικὸς Δημητριάδης. Τὰ ἐπαναστατικὰ νέα ἐξήγειραν πολλοὺς Χίους, ἰδιαιτέρως τοὺς σπουδαστὲς τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Χίου, οἱ ὁποῖοι ζητωκραύγαζαν ὑπὲρ τῆς ἐλευθερίας, παρὰ τὴν προσπάθεια τῶν ἀρχόντων νὰ καταστήσουν τὴ Χίο οὐδέτερη[31]. Ἡ ἐπιτυχία ὅμως τῆς Ἐπαναστάσεως στὴ Σάμο καθὼς καὶ οἱ πιέσεις καὶ οἱ βαρύτατες φορολογίες ποὺ εἶχε ἐπιβάλει στὴ Χίο ὁ Βαχὶτ Πασὰς[32] ὁ ὁποῖος ἔφθασε στὴ Χίο μὲ φυλὲς λῃστῶν, κατὰ τὸν Καστάνη, ἀπαιτώντας χρήματα καὶ ἄμισθη ἐργασία ἀπὸ τοὺς ἐντοπίους, ἐπηρέασε τοὺς κατοίκους. Δὲν ἦταν λοιπὸν δυνατὸν νὰ παραμείνουν ἐπὶ πολὺ οἱ Χῖοι θεαταὶ τοῦ ἀπελευθερωτικοῦ ἀγῶνος. Οἱ τολμηρότεροι ἐξ αὐτῶν συνεννοηθέντες μετὰ τῶν Σαμίων κατὰ τοὺς πρώτους μῆνες τοῦ 1822 ἑτοίμασαν τὴν ἐξέγερση, ἐνῷ ἄλλοι συνετοὶ καὶ συντηρητικοὶ ἀπέτρεψαν τὸν ἡγέτη τῶν Σαμίων, Λυκοῦργο Λογοθέτη ἀπὸ παντὸς ἐπαναστατικοῦ κινήματος, προβλέποντες ὅτι αὐτὸ θὰ ἀπέβαινε ὀλέθριο γιὰ τὴν κατὰ πάντα ἀπαράσκευη, ἄοπλη καὶ ἐκτεθειμένη σὲ μέγα κίνδυνο νῆσο. Ὁ Ἀρχιεπίσκοπος τῆς Χίου, Πλάτων Φραγκιάδης μὲ ὑψηλὸ αἴσθημα εὐθύνης καὶ σύνεση κατέβαλε κάθε προσπάθεια νὰ ἀποτρέψει τοὺς Σαμίους νὰ μὴ προχωρήσουν σὲ ἐγχείρημα ποὺ θὰ ἔβλαπτε τὴν Χίο[33]. Στὶς κατηγορίες τῶν Σαμίων ὅτι οἱ Χῖοι εἶναι δειλοὶ καὶ ἀπάτριδες καὶ ὅτι προτιμῶντες τὸ συμφέρον τους θυσιάζουν τὸ γενικόν, ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Πλάτων συνιστοῦσε περίσκεψη καὶ σύνεση. Ἡ ἐπιφυλακτική του στάση δὲν πρέπει νὰ ἐκληφθεῖ ὡς δειλία καὶ ἀφιλοπατρία. Τουναντίον ἂν καὶ θεωροῦσε τὴν Ἐπανάσταση τῆς Χίου ἄκαιρη καὶ ὀλέθρια, μετὰ τὴν ἔκρηξή της παρέμεινε κοντὰ στὸ ποίμνιό του καὶ θυσιάστηκε στὸ βωμὸ τῆς πίστεως καὶ τῆς πατρίδας[34]. Ἂς σημειωθεῖ ὅτι, ὅπως προκύπτει ἀπὸ τὰ Ἀρχεῖα τοῦ Foreign Office, οἱ Ἄγγλοι ἀντελήφθησαν τὶς προθέσεις τῶν Χίων γιὰ ἐπανάσταση καὶ ἀρκετοὺς μῆνες πρὶν ἀπὸ τὴν ἔκρηξή της καὶ εἶχαν ἐνημερώσει τοὺς Τούρκους.
Ἡ ἐπιτυχία ὅμως τῆς Ἐπαναστάσεως στὴ Σάμο καὶ οἱ δυσβάσταχτες πιέσεις ποὺ εἶχεν ἐπιβάλει ὁ νέος Τοῦρκος Διοικητὴς Βαχὶτ Πασὰς εἶχαν δημιουργήσει σὲ μεγάλο τμῆμα τοῦ πληθυσμοῦ νέο ἐπαναστατικὸ ἀναβρασμὸ καὶ οἱ Χιῶτες, κατὰ τὸν Κουτσονίκα, ἄλλοι «μὲ τὴν ἐλπίδα τῆς βελτιώσεως τῆς ἑαυτῶν τύχης, ἄλλοι ὑπὸ ἀληθοῦς πατριωτικοῦ αἰσθήματος κινούμενοι ἔτρεχαν ἐντός τῆς ἐπαναστατημένης Ἑλλάδας καὶ παντὶ σθένει ἐνήργουν νὰ κινήσωσι τὴν Χίον εἰς Ἐπανάστασιν…»[35]. Ὁ Σάμιος Λυκοῦργος Λογοθέτης, ὁ ὁποῖος εἶχεν ἀποκτήσει γόητρον μὲ τὴν Ἐπανάσταση τῆς Σάμου καὶ ὁ Χῖος παλαίμαχος Ἀντώνης Μπουρνιᾶς, ὁ ὁποῖος εἶχεν ὑπηρετήσει ὑπὸ τὸν Ναπολέοντα ὑπῆρξαν οἱ ἀρχηγοὶ τῆς Ἐπαναστάσεως στὴ Χίο. Καὶ ὁ Ἀνδρέας Μάμουκας παρατηρεῖ: «ἔλαβε πρόνοιαν ἡ ἑλληνικὴ βουλὴ νὰ κάμει ἐκστρατείαν κατὰ τῆς Χίου, εἴτε διὰ νὰ τὴν συναριθμήσει εἰς τὴν ἐπικράτειάν της, εἴτε διὰ νὰ χαρίσει τὴν ἐλευθερίαν εἰς τοὺς δυστυχεῖς κατοίκους της…»[36]. Ὁ Μάμουκας κατηγορεῖ τοὺς Σαμίους ὅτι ὡς ἐπιθυμοῦντες νὰ ἀποκτήσουν φήμην ἐνήργησαν χωρὶς συνεννόηση μὲ τὴ βουλὴ καὶ ἐπεδίωκαν νὰ πλουτίσουν μὲ τὴν ἁρπαγὴ λαφύρων[37]. Ἐπίσης ὁ Μάμουκας καὶ ὁ Καστάνης κατηγοροῦν ὡς συναυτουργὸν τῶν Σαμίων τὸν Ἀντώνιον Μπουρνιᾶ. Ἐξάλλου ὁ Μπουρνιᾶς εἶχε ζητήσει καὶ παλαιότερα βοήθεια ἀπὸ τὸν Ὑψηλάντη γιὰ τὴν ἀπελευθέρωση τοῦ νησιοῦ, ἐπειδὴ ὅμως ἡ ἐπιχείρηση παρουσίαζε δυσχέρειες καὶ κινδύνους ὁ Ὑψηλάντης καὶ κυρίως ὁ Ἀναγνωστόπουλος δὲν συμφώνησαν γιὰ τὴν πραγματοποίησή της. Δυστυχῶς ὁ Μπουρνιᾶς δὲν πίστεψε καὶ βασίστηκε στὴ βοήθεια τοῦ Λυκούργου Λογοθέτη[38]. Κατὰ τὸν Κουτσονίκα καὶ ὁ Λυκοῦργος εἶχε γράψει στὸν Ὑψηλάντη, ὁ ὁποῖος ἐνῷ ἀρχικὰ ἦταν ὑπὲρ τῆς πραγματοποιήσεως τῆς Ἐπαναστάσεως στὴ Χίο, μὲ ἐπιστολή του τῆς 21ης Δεκεμβρίου 1821 συνιστοῦσε: «Ἡσύχασε εἰς καμίαν νῆσον, ἕως νὰ ἔλθη ἡ ποθούμενη ὥρα, καὶ τότε βάλλεις εἰς πρᾶξιν τὸν πατριωτικὸν πόθον σου». Ὁ Λυκοῦργος τότε συμφώνησε καὶ δήλωνε μὲ ἐπιστολήν του ὅτι ἀποφάσισε νὰ ἀναβάλει εἰς «εὐτυχεστέραν περίστασιν τὴν ἐκστρατείαν τῆς Χίου»[39]. Ὁ Μπουρνιᾶς ὅμως ἔφθασε στὴ Σάμο καὶ ἔπεισε τὸ Λυκοῦργο, βεβαιώνοντάς τον ὅτι μόλις φθάσει ἡ βοήθεια τῶν Σαμίων οἱ Χιῶτες «θὰ λάβωσι τὰ ὅπλα καὶ θὰ προκαταβάλωσι μεγάλην χρηματικὴν ποσότητα πρὸς ἐπίτευξιν τοῦ σκοποῦ». Πείσθηκε ὁ Λυκοῦργος βασιζόμενος καὶ στὰ ἐνθουσιώδη γράμματα τῶν προκρίτων τῶν Μαστιχοχωρίων, θεωρώντας μάλιστα ὡς κατάλληλη τὴν στιγμὴ νὰ πραγματοποιήσει τὴν τολμηρὴ ἐπιχείρηση, ἀφοῦ ὁ τουρκικὸς στόλος δὲν βρισκόταν στὸ Αἰγαῖο, ἀλλὰ ἦταν ἀπασχολημένος μὲ τὶς ἐπιχειρήσεις τῆς Δυτικῆς Πελοποννήσου καὶ τοῦ Κορινθιακοῦ Κόλπου[40]. Στὶς 10 Μαρτίου οἱ δύο ἀρχηγοὶ τοῦ κινήματος, χωρὶς νὰ εἰδοποιήσουν τὴν Κυβέρνηση καὶ τὰ ναυτικὰ νησιὰ ξεκίνησαν ἀπὸ τὴ Σάμο, ὁ Μπουρνιᾶς ἔχοντας ὑπὸ τὴν ἐξουσίαν του ὀλίγους φυγάδες Χίους[41] κατὰ τὸν Σπηλιάδη, 150 τὸν ἀριθμὸ[42] καὶ ὁ Λυκοῦργος Λογοθέτης μὲ 8 βρίκια καὶ 30 σακολέβες[43] καὶ 500 δικούς του, κατὰ τὸν Χριστόφορο Καστάνη μὲ στολίσκον ἐκ τεσσαράκοντα μικρῶν σκαφῶν κυρίως ἱστιοφόρων, ἐπηνδρωμένων μὲ διακοσίους περίπου πολεμιστὲς[44]. Ὁ πραγματικὸς ἀριθμὸς τῶν πολεμιστῶν κυμαίνεται. Σὲ ψαριανὸ ἔγγραφο τῆς 16ης Μαρτίου σύγχρονο μὲ τὰ γεγονότα ἀναφέρεται ὅτι «οἱ γενναῖοι Σάμιοι ἀπέρασαν ἐπάνω εἰς τὴν Χίον μὲ τέσσερις χιλιάδες, στρατόπεδον». Ἐπειδὴ ὅμως ὁ Κουτσονίκας καὶ ὁ Τρικούπης ἰσχυρίζονται ὅτι οἱ «ὁπλοφόροι τοῦ Λυκούργου ἦταν 2500» καὶ οἱ περισσότεροι ἱστορικοὶ δέχονται τὸν ἴδιο ἀριθμὸ[45].
Σημειώσεις:
[25] Τὸ ἀντίτυπο τοῦ βιβλίου ποὺ βρίσκεται στὴν British Library τοῦ British Museum, στὸ Λονδίνο φέρει κωδικὸ ἀριθμὸ 10630, ἄ8, τὸ εὑρισκόμενο στὴν Ἐθνικὴ Βιβλιοθήκη τῆς Ἑλλάδος ἔχει τὰ χαρακτηριστικὰ Ἰστ. 826 καὶ τὸ εὑρισκόμενο στὴ Γεννάδειο Βιβλιοθήκη φέρει κωδικὸ καταλογράφησης Ind. 270. [26] History of the massacre of the Greeks on the island of Scio by the Turks with various adventures in Greece and America, by C.P. Castanis, Philadelphia 1853 [27] Βλ. σχετικὰ Χρ. Πλ. Καστάνης, Ὁ Ἕλληνας Ἐξόριστος, μετάφραση Χρήστου Γ. Γιατράκου, Ἀθήνα 2001, σελ. 16,17,18 (ἐκδόσεις “Ἐπικοινωνίες”). [28] Βλ. Μαρία Γ. Γιατράκου, Εἰσαγωγὴ καὶ μετάφραση τοῦ Δ’ Κεφαλαίου, ἀπὸ τὸ βιβλίο τοῦ Χρ. Καστάνη, History of the massacre of the Greeks…Philadelphia 1853, ὅ.π. καὶ ἀνάτυπον, Ἀθήνα 1977, σελ. 5 καὶ 6. [29] Βασίλειος Σφυρόερας, Ἡ Ἐπανάσταση κατὰ τὸ 1822. Ἡ Ἐπανάσταση στὴ Χίο, Ι.Ε.Ε.Ε. (Ἱστορία Ἑλληνικοῦ Ἔθνους Ἐκδοτικῆς), τ. ΙΒ’, Ἀθήνα 1975, ὅ.π., σελ. 244. [30] Βλ. σχετικά, Hans Muller, ὅ.π., (Φίλ. Ἀργέντη – Στίλπ. Κυριακίδη, ὅ.π., σελ. 1877). [31] Βλ. Μαρία Γιατράκου, Εἰδήσεις περὶ τῆς Ἐπαναστάσεως τῆς Χίου (1822), Ἀνάτυπον ἀπὸ τὸν 22ο τόμο τοῦ Δελτίου τῆς Ἱστορικῆς καὶ Ἐθνολογικῆς Ἑταιρείας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθῆναι 1979, σελ. 171. [32] Βλ. Βασίλειο Σφυρόερα, ὅ.π. [33] Νικόλαος Σωτ. Κρουσουλούδης, Ὁ βίος καὶ τὸ ἔργον τοῦ Ἐθνομάρτυρος Μητροπολίτου Χίου Πλάτωνος Φραγκιάδη, Θεσσαλονίκη 1981, σελ. 102-103. [34] ὅ.π., σελ. 103. [35] Βασ. Σφυρόερας, ὅ.π., σελ. 244. [36] Ἀνδρέας Ζ. Μάμουκας, Παράγραφος γραφῆς ἑνὸς Γραικοῦ Α πρὸς τὸν φίλο του Ν…περὶ τῆς Καταστροφῆς τῆς Χίου, Σύρος 1834, σελ. 4-5. πρώτη μορφὴ ἀφηγήσεως περιεχομένη εἰς τὸ Χιακὸν Ἀρχεῖον, τ. Γ’, Ἀθῆναι 1924, σελ. 259-319. [37] ὅ.π., σελ. 5. [38] Βασ. Σφυρόερας, ὅ.π. [39] Βασ. Σφυρόερας, ὅ.π., Ἡ Ἐπανάστασις κατὰ τὸ 1822, Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους, τ. ΙΒ’ (1975), σελ. 212-288. [40] ὅ.π. [41] Μαρία Γ. Γιατράκου, Εἰδήσεις περὶ τῆς Ἐπαναστάσεως τῆς Χίου, ὅ.π., σελ. 175. [42] Βασ. Σφυρόερας, ὅ.π. [43] ὅ.π.