Ἡ Ἐπανάστασις καί ἡ καταστροφή τῆς Χίου μέ βάσιν τάς ἱστορικάς πηγάς καί τήν παγκόσμιον βιβλιογραφίαν
Ὑπό Δρ. Ἱστορίας Μαρίας- Ἐλευθερίας Γ. Γιατράκου
1ον
Τὸ νὰ ἀσχοληθεῖ κανεὶς μὲ τὴν Ἱστοριογραφία τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπανάστασης τοῦ 1821 εἶναι ἕνα θέμα τόσο εὐαίσθητο καὶ ἱερὸ καὶ μὲ ἀνεπανάληπτο δυναμισμό, ὥστε χρειάζεται ἰδιαίτερη προσοχὴ γιὰ νὰ μὴ τὸ ἀδικήσει. Ἐξάλλου γνωρίζουμε ὅτι τὰ μεγάλα γεγονότα δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ μετουσιωθοῦν καὶ ἀποτιμηθοῦν μὲ λόγους, γιατί ὅπως προσφυῶς παρατηρεῖ ὁ Θουκυδίδης «δὲν δύναται ὁ λόγος ἰσόρροπος τῶν ἔργων φανῆναι».
Ἀπὸ τὸν ἀπέραντο χῶρο τῆς Ἐθνεγερσίας θὰ ἤθελα νὰ ἀναφερθῶ στὴν Ἱστοριογραφία ποὺ ἀναφέρεται στὴν Ἐπανάσταση, τὴν Καταστροφὴ καὶ τὶς Σφαγὲς τῆς Χίου (1822). Ξεκινώντας πρὸ ἐτῶν τὴν προσπάθεια διεξοδικῆς, κατὰ τὸ δυνατόν, ἔρευνας σχετικὰ μὲ τὴν τραγικὴ αὐτὴ ἱστορικὴ σελίδα τῆς Χίου, βρέθηκα μπροστὰ σ’ ἕνα πλῆθος ἱστορικῶν πηγῶν καὶ μελετῶν ποὺ παρέχουν εἰδήσεις μὲ ἰδιαίτερο ἱστορικὸ ἐνδιαφέρον. Μοῦ δόθηκε λοιπὸν ἡ εὐκαιρία τὸ ὑλικὸ αὐτὸ νὰ συγκεντρωθεῖ σὲ εἰδικὸ πόνημα μὲ τίτλο: «Ἀναλυτικὴ βιβλιογραφία περὶ τῆς Ἐπαναστάσεως καὶ Καταστροφῆς τῆς Χίου»[1] μὲ σύντομη περίληψη γιὰ τὸ κάθε λῆμμα καὶ δημοσιεύθηκε στὸν εἰκοστὸ πρῶτο τόμο τοῦ Δελτίου τῆς Ἱστορικῆς καὶ Ἐθνολογικῆς Ἑταιρείας τῆς Ἑλλάδος, προκειμένου νὰ βοηθήσει τοὺς ἐρευνητὲς καὶ τοὺς μελετητές.
Δέον νὰ ὑπογραμμισθεῖ ὅτι ἡ περὶ Χίου βιβλιογραφία γιὰ τὸ θέμα αὐτὸ ὑπῆρξεν ἀξιόλογη ὀφειλομένη ἐν πολλοῖς στὸν πατριωτισμὸ τοῦ Φιλίππου Ἀργέντη[2] καὶ στὴν ἀκάματη ἐρευνητικότητα τοῦ Γιάννη Βλαχογιάννη[3]. Πολλὰ ὀφείλονται ἐπίσης εἰς τὸν Χῖον Καθηγητὴν Κ. Ἄμαντον[4] καὶ σὲ ἄλλους Χίους ἐρευνητὲς[5]. Ἰδιαιτέρως πολύτιμη ἱστορικὴ πηγὴ ἀποτελεῖ τὸ τρίτομο ἔργο τῶν Φιλίππου Π. Ἀργέντη καὶ Στίλπωνος Π. Κυριακίδη. Ἡ Χίος παρὰ τοῖς γεωγράφοις καὶ περιηγηταῖς[6], καθὼς ἐπίσης τὰ ἀρχεῖα τοῦ Foreign Office, διπλωματικὰ ἔγγραφα Προξένων ποὺ βρίσκονταν στὴ νῆσο κατὰ τὴν ἐποχὴν αὐτήν, δημοσιεύματα τοῦ ξένου, ἰδιαιτέρως τοῦ εὐρωπαϊκοῦ τύπου, Ἀρχεῖα, ὅπως τὸ Χιακὸν Ἀρχεῖον Βλαχογιάννη, τὸ Ἱστορικὸν Ἀρχεῖον Ἀλεξάνδρου Μαυροκορδάτου, τὰ Ἀρχεῖα τῆς Ἑλληνικῆς Παλιγγενεσίας 1821-1832, Ἀπομνημονεύματα ὅπως τοῦ Βαχὶτ Πασᾶ, τοῦ Ἀνδρέα Συγγροῦ, πληροφορίες ἀπὸ δεκάδες περιηγητές, ἐπιστολὲς ἰδιόγραφες ἀπὸ Κοραῆν καὶ πρὸς Κοραῆν, ἀφηγήσεις αὐτοπτῶν, ἀναμνήσεις καὶ ἀποκαλύψεις τοῦ Λουκᾶ Ράλλη, πληροφορίες ἀπὸ τὴν α’ καὶ β’ μορφὴ ἀφήγησης τοῦ Ἀνδρέα Μάμουκα, εἰδήσεις ἐπίσης ἀπὸ παραδόσεις, διηγήσεις ἱστορικές, δημοτικὰ ᾄσματα καὶ σχετικὰ ποιήματα, ποὺ συγκέντρωσε ὁ Στυλιανὸς Βίος, μὲ τίτλο: Ἡ σφαγὴ τῆς Χίου ἀπὸ τὸ στόμα τοῦ χιακοῦ λαοῦ. Εἰδήσεις ἐπίσης ἀπὸ ἀνθολογήσεις ἐγγράφων Ὑψηλάντου, Χίων ἐφόρων καὶ Λογοθέτου, λογοτεχνικὴ παρουσίαση τῆς Καταστροφῆς ἀπὸ γέροντα στὸ περίφημο ἀφήγημα τοῦ Βικέλα, Λουκῆς Λάρας. Ἰδιαιτέρως πολύτιμη ἱστορικὴ πηγὴ ἀποτελεῖ τὸ βιβλίο ποὺ συνέγραψε στὴν Ἀγγλικὴ γλώσσα ὁ Χῖος, Χριστόφορος Πλάτωνος Καστάνης, αὐτόπτης τῶν γεγονότων καὶ παθῶν ὁ ἴδιος κατὰ τὴν καταστροφὴν τῆς Χίου, ὅταν ὁ ἴδιος πουλήθηκε ὡς σκλάβος, σὲ ἡλικία ὀκτὼ ἐτῶν. Τὸ 2001 ἔγινε περισσότερον γνωστό, μεταφρασμένο στὴν ἑλληνικὴ ἀπὸ τὸν Χρῆστο Γ. Γιατράκο[7]. Συγκεντρώθηκε ἕνας μεγάλος ἀριθμὸς ἀμέσων καὶ ἐμμέσων πηγῶν, πλῆθος μελετῶν καὶ δημοσιευμάτων[8].
Ἡ Χίος, ὡς γνωστόν, κειμένη πλησίον τῶν Μικρασιατικῶν ἀκτῶν ὑπῆρξεν ἀνέκαθεν ἡ «καλλίστη τῆς ἐμπορίας καὶ φιλεργίας καὶ φιλομουσίας ἑστία»[9].
Οἱ περιγραφὲς τῶν περιηγητῶν πρὶν καὶ μετὰ τὴν καταστροφὴ της μᾶς ἐπιτρέπουν νὰ ἀναλογισθοῦμε τὴν ὀμορφιά, τὸν πλοῦτο, τὴν ἀκμή της, τὴν καταπληκτική της ἄνθηση στὴν παιδεία, τὶς τέχνες, τὸν πολιτισμό, στὸ ἐμπόριο, στὴ ναυτιλία, ἀλλὰ καὶ τὴν τραγικὴ εἰκόνα ποὺ παρουσίαζε μετὰ τὴν καταστροφὴ τοῦ 1822.
Ἀξίζει νὰ ἀνθολογήσουμε μόνον ὀλίγες περιγραφὲς περιηγητῶν πρὶν τὴν καταστροφή. Γράφει ὁ Henry Albertson van Post[10]. «…ἡ πλούσια καὶ εὐδαίμων νῆσος Χίος, ἡ κυριοτέρα ἕδρα τοῦ πλούτου, τῆς σοφίας, τῆς λεπτότητας, καθ’ ἅπασαν τὴν Ἑλλάδα». Καὶ ὁ περιηγητὴς Karl von Hailbronner[11] χαρακτηρίζει τὴν Χίον ὡς «τὴν ὡραιοτάτην νῆσον τοῦ Αἰγαίου, ὡς ἐπίγειον Ἐδέμ, ὅπου τὰ πάντα ἀποπνέουν τὸν Ὅμηρον, αἱ πηγαί, τὰ κλήματα, αἱ αὖραι, ὅπου τὰ ᾄσματα καὶ αἱ λέξεις τοῦ ἀοιδοῦ ἐκληροδοτήθησαν εἰς τὴν ἀρχαίαν γλῶσσαν ἐδῶ ἐπλανᾶτο ὁ ποιητὴς τῶν ἡρῴων καὶ ἐποίησε τὰ ἀθάνατα ἔπη του καὶ ἐδίδαξε τοὺς μετ’ ἐνθουσιασμοῦ ἀκροωμένους νέους τῆς χώρας του τὴν πηγὴν τῆς σοφίας καὶ τοῦ κάλλους»[12].
Καὶ ἀλλοῦ περιγράφει τὶς φυσικὲς καλλονὲς τῆς νήσου, τοὺς λιθόκτιστους θερινοὺς πύργους κτισμένους σὲ εὐγενῆ φλωρεντινὸ ρυθμό, μὲ ἄριστα μάρμαρα τῆς Χίου, πολύτιμα ἐρυθρά, πράσινα, κ.ἄ… Καὶ συμπληρώνει: «Πλοῦτος καὶ δαψίλεια εἶναι κεχυμένα ὑπεράνω τοῦ λοφώδους αὐτοῦ λειμῶνος, τοῦ ἐσπαρμένου δι’ ἐπαύλεων καὶ φοινίκων…»[13].
Στὴ συντριπτική τους πλειοψηφία οἱ περιηγητὲς χαρακτηρίζουν τὴν Χίον πρὸ τοῦ 1822, ὡς «παράδεισον τῶν ἑλληνικῶν νήσων»[14]. Ἡ παρουσία τῆς Χίου μὲ τὸ πνευματικό της κλῖμα, τὶς ἰδιαιτέρα εὐνοϊκὲς οἰκονομικές της συνθῆκες, ὑπῆρξε καθοριστικὴ γιὰ τὸν αἰγαιακὸ χῶρο. Ἀνέκαθεν φημιζόταν γιὰ τὰ λαμπρὰ σχολεῖα της[15], στὰ ὁποῖα δίδασκαν διάσημοι διδάσκαλοι καὶ οἱ πολυάριθμοι μαθητὲς τους διακρίνονταν στὰ γράμματα καὶ κατελάμβαναν ὑψηλὲς θέσεις. Ἡ Χίος εἶχε Πανεπιστήμιο ἐφάμιλλο τῶν εὐρωπαϊκῶν[16].
Ὁ Γάλλος διπλωμάτης Marcellus θεωρεῖ τὴ Σχολὴ τῆς Χίου ὡς τὴν πιὸ φημισμένη τῆς Ἑλλάδος[17]. Ἡ Σχολὴ διέθετε ἀξιόλογη Βιβλιοθήκη μὲ 30000 τόμους, κατ’ ἄλλους διπλάσιους, ἐργαστήρια γιὰ πειράματα Φυσικῆς καὶ Τυπογραφεῖο, μὲ Γερμανὸ τυπογράφο τὸν Bairopher. Διαπρεπεῖς Καθηγητὲς διδάσκουν στὴ Σχολὴ τῆς Χίου ὑπὸ τὴν ἄγρυπνη φροντίδα τοῦ Ἀδαμαντίου Κοραῆ. Τὸ 1819 διδάσκονται μαθήματα ὑψηλοῦ ἐπιπέδου καὶ ξένες γλῶσσες ἀπὸ διακεκριμένους Καθηγητές. Οἱ σπουδαστὲς σπουδαῖες προσωπικότητες, ὅπως ὁ Θεοφάνης Ἐλεαβοῦλκος, μέγας ρήτωρ τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, ὁ πρῶτος δραγομάνος τοῦ στόλου, Παναγιώτης Νικούσιος, οἱ γενεὲς τῶν Μαυροκορδάτων προέρχονται ἀπὸ τὴν Χίο.
Βεβαίως ἡ δεσπόζουσα πνευματικὴ φυσιογνωμία τῆς περιόδου καὶ ὁ σημαντικότερος ἐμπνευστὴς τῆς ἀνανεωτικῆς αὐτῆς κίνησης, γύρω ἀπὸ τὴν ὁποία στρέφεται ἡ πλειάδα τῶν φιλομούσων μεγαλεμπόρων καὶ ἀναμορφωτῶν διανοουμένων ὑπῆρξεν ὁ Ἀδαμάντιος Κοραῆς[18].
Κατὰ τὶς ἀρχὲς τοῦ ΙΘ’ αἰώνα οἱ Χῖοι εἶχαν φθάσει στὸ ἀπόγειον τῆς ἀκμῆς τους. Ἡ Χίος ἐξάλλου ὑπῆρξεν ἀνέκαθεν διεθνὲς κέντρον ἐμπορίου μὲ ἀκμαία ναυτιλία καὶ οἱ κάτοικοί της ἐθεωροῦντο οἱ πλουσιότεροί τῆς Ἑλλάδος. Ὁλόκληρο τὸ νησὶ ὁμοίαζε πρὸς «γελῶντα κῆπον»[19].
Κατὰ τὴν μακραίωνη ἱστορία τῆς Χίου δὲν ἔλειψαν οἱ πόλεμοι, οἱ ἐπαναστάσεις, οἱ μεταπτώσεις ἀπὸ δουλείας εἰς δουλείαν, ἡ καταδυνάστευση ὑπὸ τῶν Γενοβέζων καὶ ἡ τουρκικὴ κυριαρχία[20]. Ἡ νῆσος ἦταν τιμάριον τῶν συζύγων καὶ ἀδελφῶν τοῦ Σουλτάνου, γιὰ τὸ χαρέμι τοῦ ὁποίου ὄφειλαν οἱ κάτοικοι νὰ παρέχουν μαστίχη καὶ ὡς προνόμιον νὰ ἐπιβάλλουν αὐτοὶ στοὺς ἑαυτοὺς τους φόρους καὶ νὰ αὐτοδιοικοῦνται[21]. Εἶχαν ἐπίσης τὸ προνόμιο νὰ μὴν γίνεται παιδομάζωμα στὴ Χίο[22]. Κατὰ τὸ 1822 κυρία τῆς νήσου ἦταν ἡ Ἀσμὰ Σουλτάνα, ἀδελφή τοῦ σουλτάνου, ἡ ὁποία, κατὰ τὸν περιηγητὴ George Waddington εἰσέπραττε περίπου διακόσιες χιλιάδες γρόσια ἀπὸ τὴν ἀκμάζουσα Χίον, ἐκτὸς ἀπὸ τὰ ἄλλα δῶρα ποὺ ἐλάμβανε[23]. Ἐν τῷ μεταξὺ οἱ Χῖοι παρακολουθοῦσαν, μὲ πλήρη συμπάθεια τὴν ἑλληνικὴ ἐξέγερση μὲ διακαῆ τὸν πόθο γιὰ τὴν ἀπόκτηση τῆς ἐλευθερίας. «ἐχόρταιναν οἱ δυστυχεῖς Χῖοι μὲ τὰ χρήματά τους τοὺς φιλαργυρωτάτους Ὀθωμανοὺς καὶ ἀπαντοῦσαν κάθε κακό», ἀναφέρει ὁ Ἀνδρέας Μάμουκας[24].
Ὑποσημειώσεις:
[1] Βλ. Μαρία Γ. Γιατράκου, Ἀναλυτικὴ Βιβλιογραφία περὶ τῆς Ἐπαναστάσεως καὶ Καταστροφῆς τῆς Χίου, 21ος τόμος Δελτίου Ἱστορικῆς καὶ Ἐθνολογικῆς Ἑταιρείας τῆς Ἑλλάδος καὶ ἀνάτυπον, Ἀθήνα 1978. [2] Φιλίππου Π. Ἀργέντη, The massacres of Chios described in contemporary diplomatic reports, England 1932. Τοῦ ἰδίου, The expedition of Colonel Fabrier to Chios… Oxford 1933. The expedition of the Florentines to Chios (1599) described in contemporary diplomatic reports and military dispatches…, London 1934, Bibliography of Chios from classical times to 1936, Oxford 1935. The costumes of Chios. Their development from the XVth to the XXth century, London 1953. Libro d’ oro de la noblese de Chio…. Vol, 1, 2, 1 : Notices historiques 2. Arbres genealogiques. London 1955. The occupation of Chios by the Genoese and their administration of the island 1346-1566 described in contemporary documents and official dispatches by Philip P. Argenti…, Vol. I-III. Vol. 1: Text, Vol. II Codex and documents Vol. III Notarial deeds, Cambridge 1958. The occupation of Chios by Germans and their administration of the island, Described in contemporary documents…, Cambridge 1966. The Religious minorities of Chios, Jews and Roman Catholics…, Cambridge 1970. Diplomatic Archive of Chios 1577-1841 Vol. I-II, Cambridge 1954. Arnold C. Smith, The architecture of Chios…, edited by Philip P. Argenti, London 1962. The Folk-lore of Chios Vol. I-II. Φίλιπ Π. Ἀργέντης καὶ Στίλπων Π. Κυριακίδης, Ἡ Χίος παρὰ τοῖς γεωγράφοις καὶ περιηγηταῖς…, τόμ. 1-3, Ἀθῆναι 1946. [3] Ἰωάννου Βλαχογιάννη, Χιακὸν Ἀρχεῖον, τ.τ. Λ’-Ε’, Ἀθήνα 1910. [4] Ἄμαντος Κ., Συμβολὴ εἰς τὸ Χιακὸν γλωσσάριον καὶ τὸ χιακὸν τοπωνυμικόν, Ἀθῆναι, 1926. Τὰ γράμματα εἰς τὴν Χίον κατὰ τὴν Τουρκοκρατίαν 1566-1822, Πειραιεύς, 1946. [5] Στέφ. Δ. Καββάδας, Οἱ κώδικες τῆς Χίου, Μέρ. Α’, Χίος 1950. Τὰ κατὰ τὴν ἑορτὴν τοῦ Συλλόγου Ἀργέντη καὶ ὁ κατάλογος τοῦ ἐν τῷ Μουσείῳ του ἀντικειμένων…, Ἀθῆναι 1938. Λεωνὴς Κολβοκορέσης. «Ἕνας Χῖος εὐπατρίδης», Χίος 1965. Ἀπὸ τὴν τοπικὴν ἐκκλησιαστικὴν ἱστορίαν. Ὁ Ἅγιος Ἰάκωβος, (Ἀνάτυπον ἐκ τοῦ περιοδικοῦ ὁ «Ἐθνομάρτυς Πλάτων», ἀρ. 158. Νοταριακοὶ κώδικες τῆς Βολισσοῦ Χίου (Πρόλογος ἔγγραφα) Τόμ. Α’-Β’, Ἀθῆναι 1966, 67. Ὁ Παπατρέχας τοῦ Ἀδ. Κοραῆ…, Ἀθῆναι 1968, (Ἀνάτυπον ἐκ τῆς «Χιακῆς Ἐπιθεωρήσεως», τεῦχ. 17-18, σσ. 3-8). Ὁ Ἀρχιμανδρίτης Νίκανδρος Φιλάδελφος – Γεωργιάδης, Χρονικὸν τῆς ἐν Χίῳ γυμνασιαρχίας του. Ἀνάτυπον ἐκ τῆς «Χιακῆς Ἐπιθεωρήσεως», τεῦχ. 32ον, Ἀθῆναι 1973. Ἀρμολούσικα…, Ἀθῆναι 1976. Τὰ ἰατρικὰ βιβλία τοῦ Κοραῆ…, α.τ. α.ε. Γεώργιος Ἰ. Ζολώτας, Ἱστορία τῆς Χίου, τ. Γ’, σσ. 501-502. [6] Βλ. ὑποσημ. 2 σελίδας 1, ὅ.π. Α.Ν. Πάχνου «Χίος», Μεγάλη Ἐγκυκλοπαίδεια Δρανδάκη, σσ. 615-616. Ἀνδρέου Ζ. Μάμουκα, «Παράγραφος Γραφῆς ἑνὸς Γραικοῦ Α. πρὸς τὸν φίλον του Ν. περὶ τῆς Χίου», Γ’ Χιακὸν Ἀρχεῖον Ἰω. Βλαχογιάννη, τ. Α’, σ. 304. [7] Βλ. σχετικά, Χριστόφορος Πλ. Καστάνης, Ὁ Ἕλληνας Ἐξόριστος (μετάφραση Χρήστου Γ. Γιατράκου), Ἀθήνα 2001, ἐκδόσεις «Ἐπικοινωνίες Α.Ε.» [8] Βλ. Μαρία Γ. Γιατράκου, Ἀναλυτικὴ βιβλιογραφία…, ὅ.π. [9] Κ. Οἰκονόμου, Λόγος περὶ προσευχῆς, σελ. 182 (περιέχεται στὴ συλλογὴ τῶν ἐκκλησιαστικῶν του λόγων).[10] Henry Albertson van Post, Α visit to Greece and Constantinople in the years 1827-1828, Νέα Ὑόρκη 1830, σελ. 274-301, στὸ Φίλ. Ἀργέντης – Στίλπ. Κυριακίδης, Ἡ Χίος παρὰ τοῖς Γεωγράφοις καὶ περιηγηταῖς, ΙΗ’ αἰών, Ἀθήνα 1946, τ. Γ’, σελ. 1863. [11] Karl von Hailbronner, Ηorgeland und Abendlund, Bilder von der Donau, Στουτγάρδη – Τυβίγγη 1845, σσ. 119-124, στὸν Φίλ. Ἀργέντη – Στίλπωνα Κυριακίδη, Ἡ Χίος παρὰ τοῖς Γεωγράφοις…, τ. Γ’, ὅ.π., σελ. 1865 [12] ὅ.π., σελ. 1867 [13] ὅ.π., σελ. 1867, 1868 [14] Fritz von Farknheid, Reise durch Griechnland, Klein – Asien, die Troische Ebene, Constantinopel, Rom und Sicilien, Konigsberg 1875 (Ἀργέντης – Κυριακίδης), ὅ.π., σελ. 1874 [15] Νίκος Σβορῶνος, Μία ἀναδρομὴ στὴν ἱστορία τοῦ αἰγαιακοῦ χώρου, «Τὸ Αἰγαῖο ἐπίκεντρό τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ», Ἀθήνα, χ.χ., σελ. 63 [16] Βλ. Pl. Kastanis, The Greek Exile or a narrative of the captivity and escape of Christoforus Plato Castanis, during the massacre on the island of Scio, by the Turks, together with various adventures in Greece and America, written by himself, Philadelphia 1851 and History of the massacre of Greece on the island of Scio, by the Turks with various adventures in Greece and America, by Ch. P. Castanis, Philadelphia 1853. Χρ. Πλ. Καστάνης, Ὁ Ἕλληνας Ἐξόριστος, μετάφρ. Χρήστου Γ. Γιατράκου, Ἀθήνα 2001, σελ. 31 [17] Marie Louis Comte de Marcellus, Episodes litteraires en Orient, Παρίσι 1851, σελ. 64 (Βλ. σχετικὰ Ἀργέντης – Κυριακίδης), τ. Β’, σελ. 9,64. [18] Hans Muller, Griechische Reise und Studien, Λειψία 1887, Ἀργέντης – Κυριακίδης, [τ. Γ’], ὅ.π., σελ. 1887. [19] ὅ.π., σελ. 1877 [20] Βλ. Μαρία Γ. Γιατράκου,Ἀναλυτικὴ βιβλιογραφία περὶ τῆς ἐπαναστάσεως καὶ καταστροφῆς τῆς Χίου(1822), ὅ.π., σελ. 4. [21] Hans Muller, Φίλ. Ἀργέντη – Στίλπ. Κυριακίδη, ὅ.π., τ. ΙΗ’, σελ. 1877 [22] Βλ. Jean de Countant Biron (Ἀργέντης – Κυριακίδης, Ἡ Χίος παρὰ τοῖς Γεωγράφοις καὶ περιηγηταῖς), ὅ.π., σελ. 135 [23] George Waddington, Α visit to Greece in 1823 and 1824, Λονδίνον 1825, σσ. 17-32. (τὸ ἀπόσπασμα προέρχεται ἀπὸ τὴ β’ ἔκδοση τοῦ ἔργου Φίλ. Ἀργέντη – Στίλπ. Κυριακίδη, ὅ.π., τ. Γ’, σελ. 1851). [24] Βλ. Ἀνδρέας Ζ. Μάμουκας, Παράγραφος γραφῆς ἑνὸς Γραικοῦ Α’ πρὸς τὸν φίλον του Ν., περὶ τῆς καταστροφῆς τῆς Χίου, αὐτοτελές, Σμύρνη 31 Ὀκτωβρίου 1822, σελ. 4 καὶ ἡ πρώτη μορφὴ ἀφηγήσεως περιέχεται εἰς τὸ Χιακὸν Ἀρχεῖον τ. Γ’, Ἀθῆναι 1924, σσ. 259-319.