Γράφει ὁ κ. Ἡρακλῆς Ρεράκης, Καθηγητὴς ΑΠΘ, Πρόεδρος τῆς Πανελληνίου Ἑνώσεως Θεολόγων
Ὅλοι μας γνωρίζουμε τὴ δυστοκία ποὺ ὑπάρχει στὴ σημερινὴ ἀγωγή, ὡς πρὸς τὴ δυνατότητά της νὰ ἀναπτύσσει τὴν κοινωνικὴ συνείδηση, ποὺ στὴν πιὸ ὁλοκληρωμένη μορφή της γίνεται ἐθνικὴ συνείδηση.
Αἰτία ἀποτελεῖ τὸ γεγονὸς ὅτι πρότυπο τοῦ σημερινοῦ Ἕλληνα δὲν εἶναι τὸ συλλογικό, ἀλλὰ τὸ ἀτομικὸ συμφέρον. Φαίνεται ὅτι οἱ ἔνδοξοι πρόγονοί μας, ἂν καὶ δὲν διέθεταν τὴν πληρότητα τῶν ὑλικῶν προϋποθέσεων μίας ὀργανωμένης παιδείας, ποὺ ἐμεῖς οἱ σύγχρονοι Ἕλληνες ἀπολαμβάνουμε, εἶχαν, ὅμως, τὶς πνευματικὲς καὶ ἐνάρετες προϋποθέσεις, ποὺ τοὺς πρόσφεραν τὴ δυνατότητα νὰ διακρίνουν εὐχερέστερα τὶς συνέπειες μίας κοινωνικῆς ἀσθένειας, ὅπως εἶναι ὁ ἀτομικισμὸς καὶ νὰ μὴ ἐπιτρέπουν, σὲ κάποιο βαθμὸ τὴν κυριαρχία του στὴ κοινωνικὴ ζωή.
Εἶναι βέβαιο, ὅτι ὁ ἀγώνας τους γιὰ τὴν ἐλευθερία, δημιούργησε τὶς συνθῆκες γιὰ τὴν ἐπικράτηση, σὲ κάποιο βαθμό, τῆς κοινωνικῆς ἑνότητας. Ὁ Μεγάλος Ἐθνικός μας Ποιητής, Διονύσιος Σολωμός, δὲν βρέθηκε σωματικὰ στὴν πρώτη γραμμὴ τοῦ ἀγώνα, βρισκόταν, ὅμως ἐκεῖ, ψυχικὰ παρὼν καὶ μὲ τὸν γεμάτο πίστη καὶ ἀγάπη γιὰ τὴν πατρίδα πεζὸ καὶ ποιητικό του λόγο μιλοῦσε στὶς ψυχὲς τῶν ἀγωνιστῶν γιὰ τὶς δυσανεξίες τοῦ ἀγώνα καὶ τῶν ἀγωνιστῶν, ἐξαιτίας αὐτῆς τῆς πνευματικῆς διαφθορᾶς ποὺ φέρνει, παντοῦ καὶ πάντοτε, ἡ ἔξαρση τοῦ ἀτομικισμοῦ:
«Μόνο ὅταν οἱ ἀφορμὲς τῆς διαφθορᾶς ἐξολοθρευτοῦν πέρα ὥς πέρα, θὰ μπορέσουμε νὰ ἔχουμε μία ἠθικὴ ἀναγέννηση… Δι’ ὅλους τοὺς θεσμοὺς τῶν ἀνθρώπων, μόνη σωτηρία σὲ κάθε διαφθορὰ εἶναι ἡ ἐπιστροφὴ στὶς ἀρχές».
Ἡ αἰτία τῆς διαφθορᾶς, πιστεύει ὁ Σολωμὸς ὅτι εἶναι ἡ ἀνηθικότητα καὶ ἡ ἔλλειψη ἀληθινῆς παιδείας καὶ ἀρετῆς:
«Τότε τὸ μέλλον μας θὰ εἶναι μεγάλο, ὅταν ὅλα στηριχθοῦν στὴν ἠθική, ὅταν θριαμβεύσει ἡ δικαιοσύνη, ὅταν τὰ γράμματα καλλιεργηθοῦν, ὄχι γιὰ μάταιη ἐπίδειξη, παρὰ γιὰ τὸ ὄφελος τοῦ λαοῦ, ποὺ ἔχει ἀνάγκη ἀπὸ παιδεία καὶ ἀπὸ μόρφωση, ὄχι σχολαστική. Τότε θὰ ἔχουμε ἢ μᾶλλον θὰ ἔχουν τὰ παιδιά μας μία ἠθικὴ ἀναγέννηση καὶ τὸ μέλλον θὰ εἶναι μεγάλο».
Γιὰ τὸν Σολωμὸ ἡ χριστιανικὴ πίστη καὶ ἡ ἠθικὴ εἶναι στοιχεῖα ἀδιάσπαστα. Σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν ἐπικρατοῦσα στὴν ἐποχή μας τάση διαχωρισμοῦ τῆς ἠθικῆς ἀπὸ τὴ χριστιανικὴ πίστη, ὁ Σολωμός, συνεπὴς στὴν ἑλληνορθόδοξη παράδοση, ποὺ ἦταν τὸ κύριο χαρακτηριστικὸ γνώρισμα ὅλων τῶν ἀγωνιστῶν τῆς ἐλευθερίας στὴν ἐποχή του, δὲν χρησιμοποιεῖ κἄν τὴ λέξη «ἠθική», χωρὶς νὰ τὴ συνδέει μὲ τὴ χριστιανικὴ πίστη.
Μέσα στὸ ἔργο του, μάλιστα, δὲν συναντᾶ κανεὶς τὴν ἠθική, ὡς αὐτόνομη ἀνθρωποκεντρικὴ ἀξία, καθὼς θεωρεῖ ὅτι ἀποτελεῖ ἀπόρροια τῆς χριστιανικῆς ζωῆς, ποὺ ἐμπνέεται καὶ ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὴ σχέση τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸν Θεό.
Αὐτὴ ἡ σταθερὴ θέση τοῦ Σολωμοῦ, τὸν ὁποῖο ὁ Ὀδ. Ἐλύτης θεωροῦσε, μαζὶ μὲ τὸν Παπαδιαμάντη τοὺς σπουδαιότερους δημιουργοὺς τῆς νεοελληνικῆς λογοτεχνικῆς παραδόσεως, ἔχει τὴν ἀφετηρία της στὸ γεγονὸς ὅτι οὐδέποτε πίστεψε σὲ αὐτὸ ποὺ πολλοὶ ἀπὸ τοὺς σύγχρονους ἀνθρωπιστὲς ἐπιστήμονες πιστεύουν, στὴν ὑπεροχή, δηλαδή, τοῦ ὀρθοῦ λόγου ἔναντι τῶν ἄλλων χαρακτηριστικῶν, ποὺ συνθέτουν τὴν παιδεία καὶ τὴ μόρφωση τοῦ ἀληθινοῦ ἀνθρώπου.
Εἶναι πολὺ χαρακτηριστικὴ στὸν Σολωμό, ἡ διάκριση ποὺ κάνει, ἀφενός, στὴ διανοητικὴ παιδεία, ἡ ὁποία βασιζόταν ἀπόλυτα στὸν ὀρθὸ λόγο καὶ ἔριχνε τὸ βάρος της μονομερῶς στὴ γνώση καί, ἀφετέρου, στὴν ἀληθινὴ παιδεία καὶ μόρφωση ποὺ ἀφοροῦσε στὴν ὅλη ψυχοσωματικὴ δομὴ τοῦ ἀνθρώπου.
Ἐκφράζοντας τὴ διαχρονικὴ φωνὴ τοῦ ἁπλοῦ λαοῦ, ἔρχεται σὲ ἀντίθεση μὲ ὅλα τὰ ἰδεολογικά, ἰδεαλιστικὰ καὶ διαφωτισμικὰ κινήματα τῆς ἐποχῆς του, ποὺ ἐξέφραζαν τάσεις ἀτομικισμοῦ καὶ κυριαρχίας καὶ ποὺ συχνὰ καταφέρνουν ἕως καὶ σήμερα νὰ εἰσχωροῦν καὶ νὰ ἐπηρεάζουν τὰ κέντρα ποὺ ἀποφασίζουν γιὰ τὴν Παιδεία καὶ τὸν Πολιτισμό, τάσεις, ὅμως, ποὺ διαστρεβλώνουν τὸ νόημα τῆς ζωῆς καὶ ἐγκλωβίζουν τὸν ἄνθρωπο σὲ μία ἀλλοιωμένη καὶ μονόπλευρη εἰκόνα τοῦ ἴδιου τοῦ ἀνθρώπου καὶ τοῦ κόσμου.
Ὁ Σολωμὸς μιλάει γιὰ ἀρχές. Ποιές, ὅμως, ἦταν οἱ ἀρχές του γιὰ τὴν Παιδεία τῶν νέων;
«Ὁ νέος συλλογίζεται ὅτι ἔχει ἀνάγκη ἀπὸ πολλὴ σπουδή, ὅτι πρέπει νὰ φανεῖ χρήσιμος στὶς χρεῖες τῆς πατρίδας. Ὅτι πρέπει νὰ ἀγαπᾶ τὴν ἀλήθεια. Ὅτι πρέπει νὰ σέβεται τὴν ἠθική, τὴ Θρησκεία. Ὅτι πρέπει νὰ γίνεται πάντα καλύτερος. Νέοι, μάθετε τὴν ἐπιστήμη καὶ τὴν ἀρετή, δίχως νὰ ὑπερηφανεύεσθε, καὶ δὲν θὰ ὑπερηφανεύεσθε, ἄν, ἀληθινά, μάθετε τὴν ἐπιστήμη καὶ τὴν ἀρετή».
Ὁ Σολωμὸς ἀρνεῖται τὴν κενὴ γνώση, τὸ νεκρὸ γράμμα, τὴ στεγνή, ἀπὸ ἀρετή, ἐπιστήμη, ποὺ δημιουργεῖ ἔπαρση στοὺς νέους:
«Μοῦ πονεῖ ἡ ψυχή μου νὰ βλέπω τόσους νέους νὰ ξοδιάζουν χρόνους καὶ χρόνους καί, τέλος, νὰ μὴ ἔχουν στὸ μυαλό τους, πάρεξ λέξεις ἑλληνικὲς πεθαμένες». Γιὰ τοὺς ὑπερόπτες Σοφιολογιώτατους δασκάλους τονίζει ὅτι: «προσπαθοῦν νὰ τυφλώσουν τὸ γένος».
Εἶναι σαφὲς ὅτι ἡ γνώση, γιὰ τὸν Σολωμό, δὲν ἔχει, ὡς στόχο της, τὴν ἐξυπηρέτηση ἀτομικῶν συμφερόντων, ἀλλὰ τὴν ἐξυπηρέτηση ἐθνικῶν καὶ κοινωνικῶν σκοπῶν. Γι’ αὐτὸ εἶναι ἀνάγκη νὰ εἶναι ἀληθινή, ἀνοικτὴ καὶ ὑπηρετικὴ πρὸς τοὺς ἄλλους.
Τὴ γνώση, ποὺ καλλιεργεῖ τὴν ἀσθένεια τοῦ ἀτομικισμοῦ τὴ Θεωρεῖ ἄγονη. Ἡ γνώση, συνεπῶς, πρέπει νὰ εἶναι κοινωνικὴ καὶ ἐθνικὴ καὶ νὰ προσφέρεται, γιὰ νὰ ὑπηρετεῖ τὴν πατρίδα καὶ τὸ ἔθνος καὶ νὰ μετατρέπει τὸν ἀτομικισμὸ σὲ συλλογικότητα. Τὸ ἀτομικὸ συμφέρον δὲν καταργεῖται, ἀλλὰ συνδέεται ἄμεσα μὲ τὸ κοινὸ συμφέρον:
Ἡ ἐθνικὴ παιδεία ἐπιδιώκει νὰ μορφώνει καὶ νὰ ἐμπλουτίζει τὸν μεμονωμένο ἄνθρωπο μὲ κοινωνικὴ συνείδηση. Γι’ αὐτὸ ὁ Σολωμὸς τονίζει ὅτι «τὸ ἔθνος ζητεῖ ἀπὸ μᾶς τὸν θησαυρὸ τῆς διανοίας μας τῆς ἀτομικῆς, ἐνδεδυμένο ἐθνικά».
Ἡ ἀτομικὴ συνείδηση, σὲ κάθε ἐποχή, ὀφείλει, κατὰ τὸν Ἐθνικό μας Ποιητή, νὰ ὑποχωρεῖ ἀπέναντι στὴν ἐθνικὴ συνείδηση, ὅταν μάλιστα, τὸ ἔθνος δὲν θεωρεῖ ἐθνικό, ἐκεῖνο ποὺ ἀποτελεῖ πρόσκαιρο κοινωνικοοικονομικὸ καὶ πολιτικὸ ὄφελος, ἀλλὰ ἐκεῖνο τὸ ὁποῖο εἶναι ἀληθές.
Γνώριζε, ὡς ὀρθόδοξος, αὐτὸ ποὺ διδάσκει καὶ ὁ Εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης: «Γνώσεσθε τὴν ἀλήθεια καὶ ἡ ἀλήθεια ἐλευθερώσει ὑμᾶς» (Ἰω. 8,32). Γι’ αὐτὸ ὑποστήριζε σθεναρὰ ὅτι: «Τὸ ἔθνος πρέπει νὰ μάθει νὰ θεωρεῖ ἐθνικόν, ὅ,τι εἶναι ἀληθές».
Μὲ βάση τὶς θέσεις του γιὰ τὴ Παιδεία καὶ τὴ Μόρφωση, εἶναι ὁλοφάνερο ὅτι ὁ Σολωμὸς θέλει τὸ σχολεῖο νὰ ἐλευθερώνει ἀπὸ τὰ πάθη καὶ ὄχι νὰ ὑποδουλώνει τοὺς νέους σὲ αὐτὰ καὶ εἶναι ἀντίθετος στὴ χρησιμοποίησή του, ὡς ἐργαλείου γιὰ τὴν ἐπίτευξη ἄλλων σκοπῶν, πέραν ἐκείνων τῆς μόρφωσης, τῆς καλλιέργειας καὶ τῆς δημιουργίας ὁλοκληρωμένων ἀνθρώπων.
Φαίνεται, σύμφωνα μὲ τὶς μαρτυρίες τοῦ Σολωμοῦ, πὼς παρόμοιες συνθῆκες ἀτομοκρατίας, μὲ τὶς ὑπάρχουσες στὴν ἐποχή μας, ὑπῆρχαν καὶ στὴν ἐποχή του. Γνωρίζοντας, ὅμως, τὶς συνέπειες αὐτῶν τῶν καταστάσεων, ἀντιδρᾶ ἔντονα στὴν τάση νὰ θέλουν κάποιοι νὰ χρησιμοποιεῖται τὸ σχολεῖο ὡς μέσο, μόνον γιὰ τὴν ἀτομικὴ ἐπαγγελματικὴ καὶ οἰκονομικὴ ἀνάπτυξη τῶν νέων καὶ ὄχι γιὰ τὴν καλλιέργεια τοῦ ὅλου τῆς ψυχοσωματικῆς τους ὕπαρξης, καθὼς ἤθελε τὴν παιδεία νὰ ὑπηρετεῖ τὴν ἀλήθεια, τὴν ἠθική, τὴ θρησκεία, τὴν πατρίδα, τὸν ἐλεύθερο ἄνθρωπο:
«Τὰ σχολεῖα ἔχουν δυναμίτη κάτου ἀπὸ τὶς ἕδρες. Ὁ σκοπὸς φαίνεται πὼς εἶναι ἡ οἰκονομία. Κι ἀληθινά, γιὰ νὰ τὴν ἐφαρμόσουν δὲν μποροῦσαν νὰ βροῦν ἀθλιέστερο ἐπιχείρημα ἀπὸ τὸ σχολεῖο».
Ἡ μόρφωση ποὺ προσφέρει τὸ σχολεῖο, σύμφωνα μὲ τὸν δικό του ἐθνικὸ ψυχισμό, δὲν εἶναι οὔτε τέλεια οὔτε ἡ μόνη ποὺ μπορεῖ νὰ προσφέρεται στοὺς νέους. Ὁ Σολωμός, συνεπῶς, ἀντιτίθεται στὸ σχολεῖο, ποὺ γεμίζει μὲν τὰ κρανία τῶν νέων μὲ γνώσεις, ἀλλὰ ἀδειάζει τὶς ψυχές τους ἀπὸ τὶς πατροπαράδοτες ἐθνικὲς ἀρχές, τὶς ἀρετές, τὰ πρότυπα, τὶς ἀξίες καὶ τὴ διαχρονικὴ θρησκευτικὴ πίστη τους στὸν ἀληθινὸ Θεό.
Γι’ αὐτὸ τονίζει πὼς ὁραματίζεται μία παιδεία, ποὺ μορφώνει ἀληθινὰ τὸν ὅλο ἄνθρωπο καὶ ποὺ στοχεύει στὸ «οὐσιατικότερο καὶ ὑψηλότερο περιεχόμενο τῆς ἀληθινῆς ἀνθρώπινης ὕπαρξης, ποὺ εἶναι ἡ πατρίδα καὶ ἡ πίστις».