ΜΙΑ ΠΟΡΕΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΨΥΧΗΣ
Γράφει ὁ Δρ. Παναγόπουλος Ἀλέξιος,
Καθηγητὴς καὶ Ἀκαδημαϊκός*
2ον
Οἱ ἐπιλογές του στόχευαν στὴν ἐνίσχυση τῆς συλλογικῆς ταυτότητας καὶ στὴν ἀντιμετώπιση τῶν κοινωνικῶν ἀνισοτήτων, μὲ ἀγώνα κατὰ τῆς ξενόφερτης καὶ Φράγκικης Βαυαροκρατίας, προκειμένου νὰ ἑδραιωθεῖ ἡ ἐμπιστοσύνη τῶν Ἑλλήνων πολιτῶν στὸ Γένος. Ἡ στρατηγικὴ αὐτὴ περιελάμβανε τὴν προώθηση ἐκπαιδευτικῶν προγραμμάτων, τὴν ἀνάπτυξη πνευματικῶν ἔργων, καὶ τὴν ἐνίσχυση τῆς αὐτοδιαχείρισης, μὲ σκοπὸ τὴ σταθερότητα καὶ τὴν κοινωνικὴ συνοχή, μακριὰ ἀπὸ δυτικὲς ἐπιρροές.
Ἡ πνευματικὴ ἀξία τοῦ Φλαμιάτου συνίσταται στὸ γεγονὸς ὅτι, παρὰ τὶς θέσεις του κατὰ τοῦ Ὄθωνα καὶ τῶν ἀντιβασιλέων, ποὺ οὔτε ἕνας δὲν ἦταν Ἕλληνας, κατάφερε νὰ ἀφυπνίσει τὴν ὀργάνωση ἑνὸς νέου κράτους, ὅπου θὰ μποροῦσε στὸ ἀπώτερο μέλλον, νὰ ἀντιμετωπίσει τὶς μελλοντικὲς προκλήσεις, ὅπως τὴ Μικρασιατικὴ Καταστροφὴ καὶ τὴ συμμετοχικὴ ἄμυνα στὸν Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οἱ κατοπινὲς γενιὲς θὰ διαβάζουν τὰ ἔργα του, ἀλλὰ καὶ τὸ θρῆνο του, γιὰ τὸν ἄδικο χαμὸ τοῦ κυβερνήτη Ἰ. Καποδίστρια, γιὰ τὸ μέλλον καὶ αὔριο. Ἡ δράση του φανερώνει τὸν πνευματικὸ τρόπο, μὲ τὸν ὁποῖο ἡ ἑλληνικὴ ὀρθόδοξη κοινωνία συνδυάζει τὴν ἑδραίωση τῆς ἐθνικῆς ἀνθεκτικότητας, κατὰ τῶν Φράγκων ποὺ γκρέμισαν 412 μοναστήρια, ποὺ δὲν εἶχαν τέσσερις μοναχούς, πρᾶγμα ποὺ οὔτε ὁ Ὀθωμανὸς κατακτητὴς δὲν ἔκανε. Αὐτὸ ἐν μέρει ἔκανε πάλι ὁ Βαυαρὸς Φασίστας Κατακτητὴς Γερμανὸς στὰ ἱστορικὰ Καλάβρυτα τὸ 1943, θανατώνοντας ἀμάχους καὶ μοναχοὺς τοῦ Μεγάλου Σπηλαίου καὶ τῆς Ἁγίας Λαύρας, κ.ἄ.
Ὁ Παπαδιαμάντης καὶ ἡ ἑλληνικὴ ψυχή
Ὁ Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851–1911) ὡς γνωστὸν συναποτελεῖ ἕνα ἀπ’ τοὺς σημαντικότερους λογοτέχνες τῆς νεοελληνικῆς πεζογραφίας, καὶ ἡ ἀνάλυση τοῦ ἔργου του προσφέρει πολύτιμες γνώσεις γιὰ τὴν ἑλληνικὴ κοινωνία καὶ τὴ ψυχοσύνθεση τῆς περιόδου ἐκείνης, ἀφοῦ ἦταν περίπου δέκα ἐτῶν, ὅταν ἔγινε ἡ ἔξωση τοῦ Ὄθωνα καὶ τῶν Βαυαρῶν – Γερμανῶν. Ὁ Παπαδιαμάντης, μέσῳ τῆς δημοσιογραφίας καὶ λογοτεχνίας, δὲν περιορίζεται στὴν αἰσθητικὴ ἀναπαράσταση τῶν καταστάσεων· ἐπιδιώκει νὰ καταγράψει τὶς ψυχολογικές, κοινωνικὲς καὶ ἠθικὲς ἀντιφάσεις ἑνὸς ἔθνους, σὲ μεταβατικὴ φάση. Θέλει νὰ μᾶς ἐφοδιάσει πνευματικὰ γιὰ τὴν ἐπικείμενη καταστροφὴ τοῦ 1922 καὶ τὸ ἱστορικὸ ἔπος τοῦ 1940.
Ἡ γραφὴ τοῦ Παπαδιαμάντη μὲ τὴ μοναδικὴ σύνθεση τῆς γλώσσας του βοήθησε τὸ Γένος νὰ σταθεῖ διαχρονικὰ στὰ πόδια του. Εἶναι ἡ ἐποχὴ ποὺ ἔρχεται ἀπὸ τὴν Ἀλεξάνδρεια ὁ ἐξόριστος καὶ διωγμένος μεγάλος ἅγιος Νεκτάριος Πενταπόλεως, ὁ θαυματουργός. Τότε ποὺ ἡ δημοτικὴ ὕφανση συνυπάρχει μὲ στοιχεῖα καθαρεύουσας, δημιουργώντας μία γλωσσικὴ ἀτμόσφαιρα ποὺ ἀντικατοπτρίζει τὴν ἴδια τὴ σύνθεση τῆς νεοελληνικῆς κοινωνίας, τὴν ἔνταση μεταξὺ παράδοσης καὶ νεωτερικότητας, τοπικῆς ζωῆς καὶ συλλογικῆς ἐθνικῆς ταυτότητας. Τὸ διδακτικὸ καὶ ἐλεγκτικὸ ἔργο τοῦ Παπαδιαμάντη ἀναδεικνύει τὶς ἀνισότητες, τὴ πτώχεια καὶ τὴ θρησκευτικὴ ζωὴ τῶν νησιωτικῶν κοινοτήτων, ἐνῶ ταυτόχρονα φανερώνουν μία βαθιὰ σύνδεση τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸ φυσικὸ καὶ πνευματικὸ περιβάλλον. Ἡ ἑλληνικὴ ψυχή, ὅπως ἀποτυπώνεται στὰ διηγήματά του, φανερώνει τὴν ἐπιμονή του στὴν ὀρθόδοξη ἠθική, τὴν ὑπομονὴ καὶ τὴν πνευματικὴ ἀνθεκτικότητα, στοιχεῖα ποὺ θὰ καθορίσουν ἀργότερα τὴ συλλογικὴ ἀντίσταση τοῦ Γένους στοὺς ἱστορικοὺς κραδασμούς, ὅπως τὴ Μικρασιατικὴ Καταστροφὴ καὶ πολὺ ἀργότερα τὸ Ἔπος τοῦ 1940.
Ἡ λογοτεχνική του καταγραφὴ τῆς καθημερινότητας ἀποτελεῖ ταυτόχρονα καὶ ἀνεπανάληπτο ἱστορικὸ ντοκουμέντο. Μέσα ἀπὸ τὴν περιγραφὴ τῶν ἐθίμων, τῶν θρησκευτικῶν ἐκδηλώσεων καὶ τῆς οἰκονομικῆς δραστηριότητας τῶν νησιωτῶν, ἀλλὰ καὶ τῆς ἔντονης ζωῆς τῆς τότε πολυτάραχης Ἀθήνας, ὁ Παπαδιαμάντης δίνει τὴ δυνατότητα στὸν ἀναγνώστη νὰ ἀνασυνθέσει τὴν κοινωνικὴ δομὴ καὶ τὶς ἀξίες τῆς ἑλληνικῆς κοινότητας στὰ τέλη τοῦ 19ου καὶ ἀρχὲς τοῦ 20οῦ αἰώνα. Τὰ διηγήματά του ἀναδεικνύουν τὴν ἀναγκαιότητα τῆς ἐπιστροφῆς στὶς ρίζες μας, στὴν ὀρθόδοξη πίστη τῶν κολλυβάδων, ὡς θεμελιώδη παράγοντα τῆς κοινωνικῆς συνοχῆς, ἐνῶ ταυτόχρονα προσφέρουν μία πλατφόρμα γιὰ τὴν ἀνάλυση τῆς ἑλληνικῆς ἠθικῆς, τῆς ἀλληλεγγύης καὶ τῆς ἀντίστασης στὴν κοινωνικὴ ἀδικία τοῦ ἐσφαλμένου δυτικοῦ μοντέλου «ἀνήκουμε στὴ δύση».
Ὁ ἴδιος εἶναι καὶ ψάλτης στὸν ἅγιο Ἐλισσαῖο, ὅταν ἱερουργοῦσε ὁ ἅγιος παπα-Νικόλας Πλανᾶς. Τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ λογοτεχνία τοῦ Παπαδιαμάντη ἐξακολουθεῖ νὰ διαβάζεται καὶ νὰ διδάσκεται σήμερα, ὑποδηλώνει τὴ διαχρονικὴ ἀξία του, ὡς ἕνας παιδαγωγικὸς καὶ διδακτικὸς καθρέπτης τῆς ἑλληνικῆς ψυχῆς μέσῳ τῆς κατανόησης τῆς συλλογικῆς ταυτότητας τῆς ἑλληνικῆς ψυχῆς, ποὺ σήμερα κάποιοι ἀνθέλληνες πολιτικοί, θέλουν νὰ μᾶς κάνουν νούμερα καὶ ἀριθμούς!
Ἡ λογοτεχνία τοῦ πτωχοῦ Παπαδιαμάντη λειτουργεῖ ὡς γέφυρα ἀνάμεσα στὸ παρελθὸν καὶ τὸ μέλλον τῆς ἑλληνικῆς κοινωνίας. Ἡ ἀνάλυση τῶν ἠθικῶν του διλημμάτων καὶ τῶν κοινωνικῶν καταστάσεων ἀποτελεῖ ὁδηγό, γιὰ τὴν κατανόηση τῆς ἐπίδρασης τῶν ἱστορικῶν γεγονότων στὴ συλλογικὴ τῆς ἑλληνικῆς ψυχῆς. Ἡ ἱκανότητά του νὰ συνδέει τὸ τοπικὸ μὲ τὸ ἐθνικό, τὸ ἀτομικὸ μὲ τὸ συλλογικό, καθιστᾶ τὸ ἔργο του ἀναπόσπαστο ἐργαλεῖο γιὰ κάθε Ἕλληνα, ἀλλὰ καὶ γιὰ ἱστορικούς, κοινωνιολόγους καὶ πολιτικοὺς ἐπιστήμονες. Ὁ Παπαδιαμάντης, λοιπόν, δὲν εἶναι ἁπλῶς λογοτέχνης· εἶναι ἱστορικός, κοινωνιολόγος καὶ ψυχολόγος τῆς ἑλληνικῆς κοινωνίας, παρότι δὲν πῆρε τὸ πτυχίο τῆς φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν, γιὰ λόγους διαφωνίας του μὲ τὸ τότε κατεστημένο στὸ τότε Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν. Μέσα ἀπὸ τὰ διηγήματά του ἀναδεικνύεται ἡ ἱκανότητα τῶν Ἑλλήνων νὰ ἀντέχουν στὶς δοκιμασίες, νὰ διατηροῦν τὴν ὀρθόδοξο πίστη καὶ νὰ ἐπανασυστήνουν τὴν ἑλληνικὴ κοινότητα, μετὰ ἀπὸ κάθε πνευματικὴ κρίση, στοιχεῖα ἑλληνικὰ ποὺ θὰ βροῦν πλήρη ἔκφραση στὸ Ἔπος τοῦ 1940 καὶ στὴν ἀνασυγκρότηση τῆς ἑλληνικῆς ταυτότητας μετὰ τὴ Μικρασιατικὴ Καταστροφή.
Ἡ Μικρασιατικὴ Καταστροφὴ 1922, ἀποτέλεσμα διχονοίας
Ἡ Μικρασιατικὴ Καταστροφὴ τοῦ 1922 ἀποτελεῖ μία ἀπὸ τὶς πλέον καθοριστικὲς στιγμὲς τῆς σύγχρονης ἑλληνικῆς ἱστορίας, μὲ ἐκτεταμένες συνέπειες τόσο στὸν ἐσωτερικὸ πολιτικὸ χῶρο ὅσο καὶ στὴ διαμόρφωση τῆς συλλογικῆς ταυτότητας τοῦ ἑλληνικοῦ ἔθνους. Τὸ γεγονὸς αὐτὸ συνδέεται ἄρρηκτα μὲ τὴν καταστροφικὴ ἀλυτρωτικὴ πολιτικὴ τῆς Μεγάλης Ἰδέας, γιὰ τὴν Κόκκινη Μηλιά, γιὰ τὴν Κωνσταντινούπολη, ἀλλὰ κυρίως λόγω τῆς ΔΙΧΟΝΟΙΑΣ, ἡ ὁποία κυριάρχησε στὴν ἑλληνικὴ πολιτικὴ σκηνὴ ἀπὸ τὰ τέλη τοῦ 19ου αἰώνα καὶ κορυφώθηκε μὲ τὴν ἐκστρατεία στὴ Μικρὰ Ἀσία μετὰ τὸν Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ἡ ἑλληνικὴ κυβέρνηση ὑπὸ τὸν βασιλιὰ Κωνσταντῖνο Α΄ καὶ τὸν Βενιζέλο πρωθυπουργό, προσπάθησε νὰ ἐπεκτείνει τὰ σύνορα τῆς χώρας στὴν Ἀνατολή, ἐπιχειρώντας νὰ ἐνσωματώσει περιοχές, μὲ σημαντικὸ ἑλληνικὸ πληθυσμὸ καὶ μὲ ἱστορικοὺς δεσμούς. Ὡστόσο, οἱ στρατιωτικὲς ἐπιχειρήσεις μας ἐνῶ εἶχαν ἐπιτυχίες, ποὺ ἀπίστευτα μετὰ ἀπὸ 100 χρόνια ἀπὸ τὴν ἀποτίναξη τῆς τουρκικῆς σκλαβιᾶς, καταφέραμε ὡς λαός, ἔστω καὶ ἔτσι, ναὶ καὶ φτάσαμε ἕως ἔξω ἀπὸ τὸ σπίτι τους, τὴν Ἄγκυρα, ὅπως μοῦ ἱστοροῦσε, ὁ παππούς μου Παναγόπουλος Ἀλέξιος στρατιώτης τοῦ μηχανικοῦ, κι ὅπως ξέρουμε, αὐτοὶ τοῦ μηχανικοῦ θὰ βάδιζαν μπροστά, προετοιμάζοντας τὸ δρόμο γιὰ τὸ στρατό μας, καὶ ἕως ἔξω ἀπὸ τὴν Ἄγκυρα. Τελικά, βρέθηκε αἰχμάλωτος κατόπιν τῆς ὑποχώρησης στὴ Σμύρνη καὶ σώθηκε μὲ τὶς ἀνταλλαγὲς καὶ ἔζησε ἕως τὰ 97 ἔτη. Ὅπως μᾶς ἔλεγε, συναντοῦσαν τὴ σθεναρὴ ἀντίσταση τοῦ κεμαλικοῦ στρατοῦ μὲ τοὺς Τσέτες, τοὺς ὁποίους εἶχε ἐξοπλίσει ἡ κομμουνιστικὴ Ρωσία, δεδομένου ὅτι ὁ Βενιζέλος εἶχε στείλει ἐναντίον τους ἐκστρατευτικὸ σῶμα στὴν Κριμαία τὸ 1919. Μὲ τὴν πολιτικὴ ἀστάθεια στὸ ἐσωτερικό, καὶ τὴν ἐσωτερικὴ διχόνοια, ποὺ ἐξυπηρετοῦσε σκοτεινὰ συμφέροντα τῶν δῆθεν φίλων μας, γεγονὸς εἶναι ὅτι ἔτσι κατάφεραν καὶ μᾶς ὁδήγησαν σὲ στρατηγικὲς ἀστοχίες καὶ στὴν τελικὴ κατάρρευση τῆς ἐκστρατείας, ἀλλὰ καὶ σὲ σφαγὲς καὶ βιασμοὺς τοῦ δύστυχου ἑλληνισμοῦ τῆς Μικρᾶς Ἀσίας.
Καποδίστριας, Παπαδιαμάντης καί ἐθνική αὐτοσυνειδησία τοῦ 1940 – 1ον