Γράφει ὁ κ. Παντελεήμων Τομάζος, ὑπ. διδάκτωρ Δογματικῆς Θεολογίας
2ον
Ἔτσι, καθίσταται σαφὲς τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ οὐσία, ἤτοι ἡ οὐσιοποιὸς δύναμη, πρόοδος καὶ ἐνέργεια τῆς θείας ὑπερουσιότητας, δὲν ταυτίζεται ἐπ’ οὐδενὶ λόγῳ μὲ τὶς οὐσίες τῶν κτιστῶν ὄντων, ἀλλὰ ἐξισώνεται μὲ τὴ δημιουργικὴ καὶ συνεπῶς μὴ δημιουργημένη αἰτία ὅλων ὅσα ἔχουν δημιουργηθεῖ, ἤτοι παραχθεῖ ἐνεργειακὰ – βουλητικὰ ἐκ τοῦ μὴ ὄντος στὸ εἶναι. Τὰ ἀκριβῶς ἀντίθετα μὲ τὸν Ἅγ. Γρηγόριο Παλαμᾶ ὑποστηρίζει ὁ Βαρλαὰμ Καλαβρός, τουτέστιν «ὅτι ὁποιοδήποτε ὄνομα ἀποδίδουμε στὸν Τριαδικὸ Θεό, ὅπως «οὐσία», «φῶς», «ὄν», «σοφία», δὲν ἀναφέρεται στὸ τί εἶναι καθ’ ὕπαρξιν, ὅτι δηλαδὴ ὁ Θεὸς εἶναι «οὐσία, φῶς, ὕπαρξη, ὄν», ἀλλὰ στὸ ὅτι εἶναι δημιουργὸς τῆς «οὐσίας τῶν ὄντων», τοῦ «φωτός», τῆς «σοφίας», πρᾶγμα ποὺ δεικνύει ἀναντιρρήτως ὅτι ὅλα ὅσα ὑπάρχουν περὶ τὴν ἄκτιστη θεότητα δὲν μποροῦν παρὰ νὰ εἶναι δημιουργημένα ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν οὐσία ἢ φύση τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ, τουλάχιστο γιὰ τὴ θεολογικὴ σκέψη τοῦ Βαρλαὰμ Καλαβροῦ, ὅσο καὶ ἂν ὁ Ι. Ι. Δ. Παπαγεώργης προσπαθεῖ νὰ ἀποδείξει ὅτι ὁ Βαρλαὰμ ἀποδέχεται τὴ διάκριση μεταξὺ ἀκτίστου οὐσίας καὶ ἀκτίστων ἐνεργειῶν στὸ Θεὸ [15]. Ἡ ἑρμηνεία τοῦ παλαμικοῦ «ἐκ τοῦ ὄντος ἡ οὐσία» τοῦ καθ. Γ. Α. Δημητρακόπουλου, ἑπομένως, εἶναι κατὰ κύριο λόγο βαρλααμικὴ καὶ ὄχι σύμφωνη μὲ τὸ πνεῦμα τῆς διδασκαλίας περὶ τοῦ ἀκτίστου ὄντος τοῦ Ἁγ. Γρηγορίου Παλαμᾶ, δηλονότι τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ, καθότι ὁ ἡσυχαστὴς ἅγιος δὲν θεωρεῖ τὴν «οὐσία» (οὐσιοποιὸ δύναμη) ὡς κτίσμα (οὐσία κτιστῶν ὄντων), ἀλλὰ ὡς ἄκτιστη ἐνέργεια, πρόοδο καὶ δύναμη, ἡ ὁποία βρίσκεται ἀϊδίως γύρω ἀπὸ τὸ Θεό.
Γρηγόριος Παλαμᾶς καὶ νεοπλατωνισμός
Σύμφωνα μὲ τὸν Ἅγ. Γρηγόριο Παλαμᾶ, ὁ ὅρος «αὐτοθέωση» δηλώνει ὅτι ἡ ἄκτιστη θεία ἐνέργεια θεοποιεῖ ὅσους τὴν προσλαμβάνουν, τουτέστιν τὰ ἔλλογα, εἴτε ἀσώματα εἴτε ἐνσώματα, κτίσματα, καὶ δὲ θεώνεται ἡ ἴδια ἀπὸ μία ὑπερκείμενή της θέωση, πρᾶγμα ποὺ σημαίνει ὅτι ἡ θεία ἐνέργεια μετέχεται ποικιλοτρόπως ἀπὸ τὰ δημιουργήματά της, δίχως, ὅμως, ἐκείνη νὰ μετέχει ἄλλου πράγματος ἢ ἐνέργειας. Ἐν συντομίᾳ, ἡ φυσικὴ ἢ οὐσιώδης ἐνέργεια τῆς ἀκτίστου θεότητας εἶναι θεοποιὸς καὶ ὄχι θεοποιημένη [16]. Συνεπῶς, δὲ μπορεῖ νὰ εὐσταθεῖ ἐπ’ οὐδενὶ λόγῳ ὁ ἰσχυρισμὸς τοῦ καθ. Γ. Α. Δημητρακόπουλου ὅτι ὁ Ἅγ. Γρηγόριος Παλαμᾶς υἱοθετεῖ τὶς δομὲς τῆς ὀντολογίας τοῦ νεοπλατωνικοῦ φιλοσόφου Πρόκλου (ἀμέθεκτο, μεθεκτὸ καὶ μετέχον, μὴ μεθεκτὸ καὶ μόνο μετέχον), τουλάχιστον ἔτσι ὅπως τὸν ἑρμηνεύουν οἱ ἀντιησυχαστὲς Νικηφόρος Γρηγορᾶς καὶ Γρηγόριος Ἀκίνδυνος, δομὲς καὶ διακρίσεις ποὺ ὑποτίθεται ὅτι ἐφαρμόζει ὁ ἡσυχαστὴς ἅγιος στὸ ὑπερούσιο καὶ ἀμέθεκτο «εἶναι» τῆς ἀκτίστου θεότητας [17]. Ἡ διάκριση, ὅμως, ἐπὶ τῆς ἀκτίστου θεότητας ποὺ ὑποστηρίζει ὁ Ἅγ. Γρηγόριος Παλαμᾶς ἀφορᾶ μόνο στὴ διαφορὰ τοῦ ἀμέθεκτου, πρᾶγμα ποὺ δηλώνει τὴν τρισυπόστατη οὐσία, καὶ τοῦ μεθεκτοῦ, πρᾶγμα ποὺ σημαίνει τὶς φυσικὲς ἐνέργειες, προόδους καὶ δυνάμεις τῆς ἀκτίστου θεότητας. Ἑπομένως, ἡ πρόκλεια κατηγορία τοῦ μεθεκτοῦ καὶ μετέχοντος, τουτέστιν αὐτοῦ ποὺ μετέχει καὶ μετέχεται, δὲν ἐντοπίζεται ἐπ’ οὐδενὶ λόγῳ στὰ κείμενα τοῦ Ἁγ. Γρηγορίου Παλαμᾶ, καθότι ἡ θεία ἐνέργεια δὲ μετέχει ἄλλης ἐνεργείας, προκειμένου αὐτὴ νὰ ὑφίσταται τὴν ὕπαρξη. Γι’ αὐτὸν ἀκριβῶς τὸ λόγο ἡ ἄκτιστη θεία ἐνέργεια χαρακτηρίζεται ὡς αὐτομετοχή, καθότι μετέχεται ἀμεθέκτως, δηλονότι χωρὶς νὰ μετέχει, ἀπὸ τὰ μετέχοντα, δηλαδὴ τὰ κτίσματα [18].
Ὡς ἐκ τούτου, ὁ Ἅγ. Γρηγόριος Παλαμᾶς ἀπομακρύνεται ἀπὸ τὴ φιλοσοφικὴ παράδοση τοῦ Πλωτίνου καὶ αὐτῆς τῆς πλατωνικῆς ἐν γένει, καθότι οἱ ἐνέργειες τῆς ἀκτίστου θεότητας δὲ θεωροῦνται ὡς ἀπόρροιες τῆς ὑπερούσιας οὐσίας, ἤτοι ὡς ἄβουλες ἐκχυλίσεις ἀγαθότητας καὶ ὡς ἐλαττωμένες θεότητες, ἀλλὰ ὡς ὁμοούσιες μὲ τὴν ὑπερούσια οὐσία πρόοδοι, δυνάμεις καὶ ἐνέργειες [19]. Ἀντίθετη ἄποψη φαίνεται νὰ ἔχει ὁ Β. Τατάκης, ὁ ὁποῖος ὑποστηρίζει ὅτι τὸ ἄκτιστο φῶς (ἄκτιστη μετοχὴ) «εἶναι ἡ ἀνώτατη ἐκδήλωση τῆς πλατωνικῆς διδασκαλίας γιὰ τὴν ἐκπόρευση», πρᾶγμα ποὺ δὲ μπορεῖ νὰ εὐσταθεῖ σὲ καμία ἀπολύτως περίπτωση, καθότι τὸ φῶς τῆς ἀκτίστου θεότητας εἶναι στὸν ἴδιο ἀκριβῶς «βαθμὸ» ἄκτιστο μὲ τὴν ὑπερούσια οὐσία τοῦ Θεοῦ [20].
Πραγματικὴ ἢ λογικὴ διάκρισις μεταξὺ οὐσίας καὶ ἐνεργειῶν εἰς τὸν Θεόν;
Σύμφωνα μὲ τὸν Ἅγ. Γρηγόριο Παλαμᾶ, οἱ θεῖες ἐνέργειες μποροῦν νὰ κληθοῦν ὡς πράγματα. Πράγματα μὲ τὴν ἔννοια τῶν ἀκτίστων καὶ ὄχι μὲ τὴν ἔννοια τοῦ «ἄλλο» καὶ «ἄλλο», διότι ἡ λέξη «ἄλλο» παραπέμπει στὴ διαφορετικὴ φύση ἢ οὐσία δύο συγκρινόμενων μεταξύ τους ὄντων. Ἐὰν ἡ ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ ἦταν ἄλλο πρᾶγμα ἀπὸ τὴν οὐσία του, τότε θὰ ἦταν ἀναγκαίως ὂν διαφορετικῆς φύσεως [21]. Συνεπῶς, ἡ οὐσία δὲ διακρίνεται τῆς ἐνέργειας πραγματικά, δίχως, ὅμως, αὐτὸ νὰ σημαίνει ὅτι διακρίνεται μόνον κατὰ τὸ λόγο τῆς ἐπίνοιας, τουτέστιν ὑπὸ τὴν ἔποψη μονάχα τοῦ νοὸς τῶν ἀνθρώπων [22]. Ἡ πραγματικὴ διάκριση μεταξὺ τῆς οὐσίας καὶ τῶν ἐνεργειῶν της διατυπώθηκε ἀπὸ τὸν J. Meyendorff καὶ τοὺς λοιποὺς νεοπαλαμιστὲς (Florofsky, Lossky, Krivoshein), ὅπως πολὺ ὀρθὰ παρατηρεῖ ὁ T. Pino, καὶ ὄχι ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Ἅγ. Γρηγόριο Παλαμᾶ [23].
Σημειώσεις:
[15] Ι. Ι. Δ. Παπαγεώργης, Οἱ Θεολογικὲς καὶ Φιλοσοφικὲς Προϋποθέσεις τῆς Πνευματολογίας τοῦ Βαρλαὰμ Καλαβροῦ, ἐκδόσεις Γρηγόρη, Ἀθήνα 2020, σέλ. 248. [16] Γρηγόριος Παλαμᾶς, Πρὸς Ἰωάννην Γαβρᾶν, 29, Π. Χρήστου Β’, σέλ. 358. [17] Γ. Α. Δημητρακόπουλος, «Βιβλιοκρισίες καὶ βιβλιοκριτικὰ σημειώματα: Δ. Ν. Μόσχος, Πλατωνισμὸς ἢ Χριστιανισμός; Οἱ φιλοσοφικὲς προϋποθέσεις τοῦ Ἀντιησυχασμοῦ τοῦ Νικηφόρου Γρηγορᾶ (1293-1361), Ἀθήνα 1998», στὸ: Βυζαντιακὰ 19, Θεσσαλονίκη 1999, σσ. 417-418. [18] Γρηγόριος Παλαμᾶς, Πρὸς Ἰωάννην Γαβρᾶν, 5, Π. Χρήστου Β’, σσ. 330-332. [19] Ἄμφ. Ράντοβιτς, Τὸ μυστήριον τῆς Ἁγίας Τριάδος κατὰ τὸν ἅγιον Γρηγόριον Παλαμᾶν, Ἀνάλεκτα Βλατάδων 16, Πατριαρχικὸν Ἵδρυμα Πατερικῶν Μελετῶν, Θεσσαλονίκη 1975, σελ. 187. [20] Β. Τατάκης, Ἡ Βυζαντινὴ Φιλοσοφία, μτφρ. Εὔας Καλπουρτζῆ, ἐποπτεία καὶ βιβλιογραφικὴ ἐνημέρωση Λίνου Γ. Μπενάκη, Ἑταιρεία Σπουδῶν Νεοελληνικοῦ Πολιτισμοῦ καὶ Γενικῆς Παιδείας, Ἀθήνα 1997, σελ. 252. [21] Γρηγόριος Παλαμᾶς, Διάλογος Ὀρθοδόξου μετὰ Βαρλααμίτου, 40, Π. Χρήστου Β΄, σελ. 203 καὶ τοῦ ἰδίου, Ἀντιρρητικὸς Λόγος πρὸς Ἀκίνδυνον Ε΄, 13, 53, Π. Χρήστου Γ’, σελ. 326. [22] Εἰρ. Μπούλοβιτς, Τὸ Μυστήριον τῆς ἐν Ἁγίᾳ Τριάδι διακρίσεως τῆς θείας οὐσίας καὶ ἐνεργείας κατὰ τὸν ἅγιον Μᾶρκον Ἐφέσου τὸν Εὐγενικόν, Ἀθήνα 2019, σσ. 140-171. [23] J. Meyendorff, Βυζαντινὴ Θεολογία, Ἴνδικτος, Ἀθήνα 2010, σέλ. 402 καὶ T. Pino, Essence and Energies: Being and Naming God in St Gregory Palamas, Routledge Taylor & Francis Group, New York 2023, p. 17.