Τοῦ μακαριστοῦ Βασιλείου Λ. Δεντάκη, καθηγητοῦ τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς
3ον- Τελευταῖον
Ἡ ταπεινοφροσύνη εἶναι θεμελιώδης ἀρετή, διὰ τὸν ἐπίσκοπον καὶ συνιστᾶ ἀπολύτως ἀπαραίτητον παράγοντα εἰς τὴν ἐπιτυχῆ ἐκπλήρωσιν τῆς ἀποστολῆς αὐτοῦ.
Ὁ ἀνώτατος φύλαξ τῆς ἀληθοῦς καὶ ἀνοθεύτου, ἤτοι τῆς Ὀρθοδόξου διδασκαλίας, εἶναι ὁ Ἐπίσκοπος. Ἡ δὲ «ἀνωτάτη ἀρχὴ τῶν μὲν ἐπὶ μέρους Ἐκκλησιῶν εἶναι ἡ Σύνοδος τῶν Ἐπισκόπων, πασῶν δὲ τῶν Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν ἡ Οἰκουμενικὴ Σύνοδος. Τὴν διδασκαλίαν ταύτην ἀποδέχονται πλήρως οἱ Τρεῖς Ἱεράρχαι καὶ ὑποτάσσονται εἰς τὰς ἀποφάσεις τῆς Οἰκουμενικῆς Συνόδου, καὶ δι’ ὅλου τοῦ βίου αὐτῶν ἀγωνίζονται κατὰ τῶν ἐμφανιζομένων αἱρέσεων, ὑπερασπίζοντες μετὰ μοναδικοῦ σθένους καὶ ἡρωϊσμοῦ τὴν ὀρθὴν πίστιν καὶ ἐπιτιθέμενοι ἐναντίον τῆς πλάνης. «Οὐχ ὑπὲρ ἄλλου τινὸς τῶν προσκαίρων…, ἀλλ’ ὑπὲρ τοῦ κοινοῦ κτήματος, τοῦ πατρικοῦ θησαυροῦ τῆς ὑγιαινούσης πίστεως, ἐστήκαμεν ἀγωνιζόμενοι», γράφει ὁ Μ. Βασίλειος.
Ἀναμφισβητήτως αἰσθάνονται πόνον, καὶ μάλιστα πόνον βαθύν, διὰ τὴν ἀπώλειαν τῆς ἐκκλησιαστικῆς εἰρήνης τόσον βαθύν, ὅσον μεγάλη εἶναι ἡ εὐαίσθητος αὐτῶν καρδία. Ἐπιθυμοῦσι τὴν κυριαρχίαν τῆς ἀγάπης καὶ τῆς εἰρήνης μεταξὺ τῶν Χριστιανῶν. Καὶ καταβάλλουσι πᾶσαν προσπάθειαν, διὰ τὴν ἐπικράτησιν τῆς γαλήνης μεταξὺ τῶν μελῶν τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ πληρώματος. Αἱ ἐπιστολαί των, ἰδίᾳ, διαγράφουσι σαφῶς τὰς συνεχεῖς καὶ ἀκαταπαύστους προσπάθειας ταύτας. Μετεχειρίζοντο ἐν τούτῳ πάντα τὰ ὑπὸ τῆς ψυχολογίας συνιστώμενα μέσα· συμβουλάς, προτροπὰς καὶ αὐστηρότητα γλώσσης. Ἐξεδήλουν δὲ τὸ ἐνδιαφέρον αὐτῶν, δι’ ἀόκνων προσπαθειῶν, ἐπιλαμβανόμενοι καὶ τῶν κατὰ μόνας ἀκόμη περιπτώσεων, προκειμένου νὰ ἐπαναφέρωσι τὰ πεπλανημένα πρόβατα εἰς τὴν ποίμνην καὶ τὴν εἰρήνην εἰς τὴν Ἐκκλησίαν.
«Ἐγὼ τὴν περὶ τὸ εἰρηνεύεσθαι τὰς Ἐκκλησίας τοῦ Κυρίου σπουδήν, γράφει λ.χ. ὁ Μ. Βασίλειος πρὸς Εὐσέβιον τῶν Σαμοσάτων, ἔργῳ μὲν ἐνδείξασθαι ἀξίως οὔπω δεδύνημαι, ἐν δὲ τῇ καρδίᾳ μου τοσαύτην ἔχειν ἐπιθυμίαν φημί, ὥστε ἡδέως ἂν καὶ τὴν ζωὴν τὴν ἐμαυτοῦ προέσθαι, ὑπὲρ τοῦ τὴν ὑπὸ τοῦ πονηροῦ ἐξαφθεῖσαν φλόγα τοῦ μίσους κατασβεσθῆναι».
Ποσάκις, ἆραγε, ἐν τῷ ἐρημητηρίῳ αὐτῶν δὲν ἀπηύθυναν ἐν εἰρήνῃ καὶ μετὰ δακρύων πρὸς τὸν Κύριον τὴν εὐαγγελικὴν δέησιν «ὑπὲρ τῆς εἰρήνης τοῦ σύμπαντος Κόσμου, εὐσταθείας τῶν ἁγίων τοῦ Θεοῦ Ἐκκλησιῶν καὶ τῆς τῶν πάντων ἑνώσεως»; Ποσάκις δὲ τὰ δάκρυα ταῦτα δὲν ὠφείλοντο εἰς τὴν φοβερὰν ἐκείνην διαίρεσιν τῆς ποίμνης, ἧς αἰτία ἦτο ὁ ἀρειανισμός, ἀλλὰ καὶ ἄλλαι αἱρέσεις καὶ σχίσματα;
Ἡ πρὸς τοὺς αἱρετικοὺς ἀγάπη αὕτη, ἐν ᾧ παραμένει ἄνευ ὁρίων πρὸς τὰ πρόσωπα αὐτὰ – καὶ τοῦτο βλέπομεν εἰς τὰς ἄνευ ὁρίων καὶ δὴ καὶ μέχρι παρεξηγήσεως πολλάκις ἐξικνουμένας προσπάθειας πρὸς ἐπαναφορὰν τῶν πεπλανημένων – μεταβάλλεται εἰς πῦρ καῖον κατὰ τῆς πλάνης, καθ’ ἑαυτήν, πρὸς τὸν σκοπὸν τῆς διατηρήσεως τῆς ἀληθοῦς ἑνότητος τῆς Μιᾶς, Ἁγίας, Καθολικῆς καὶ Ἀποστολικῆς Ἐκκλησίας, ἑνότητος ἑδραζομένης κατὰ τοὺς Πατέρας τούτους ἐπὶ τῆς Ἀληθείας καὶ μόνον.
Ὑπὲρ πάντα, ἔναυλον εἶχον εἰς τὰς ἀκοὰς τὴν προτροπὴν τοῦ Ἀποστόλου Παύλου περὶ φυλακῆς τῆς Παρακαταθήκης τῆς Πίστεως ἀπὸ τῶν ἀνδρῶν ἐκείνων, οὕς ὁ ἴδιος χαρακτηρίζει ὡς «λύκους βαρεῖς, μὴ φειδομένους τοῦ ποιμνίου»19 καὶ ὡς «ἄνδρας λαλοῦντας διεστραμμένα, τοῦ ἀποσπᾶν τοὺς μαθητὰς ὀπίσω αὐτῶν»20.
Τὴν φύλαξιν τῶν προβάτων ἀπὸ τῶν λύκων τούτων χαρακτηρίζει ὁ Μ. Βασίλειος ὡς «ἐπιστασίαν ἐγρηγορηκοῦ ποιμένος». Καὶ ὅταν ἀντιλαμβάνεται ὅτι οἱ λύκοι οὗτοι ἐμμένουσιν εἰς τὴν πλάνην, χωρίζεται ἀπ’ αὐτῶν «τότε δή, γράφει πρὸς Θεόδοτον τὸν Νικοπόλεως, πρὸς τὸν χωρισμὸν ἐβεβαιώθημεν, λογισάμενοι ὅτι οὔτε Αἰθίοψ ἀλλάσσει ποτὲ τὸ δέρμα αὐτοῦ, οὔτε πάρδαλις τὰ ποικίλματα αὐτῆς, οὔτε ὁ ἐν διαστρόφοις δόγμασι συντραφεὶς ἀποτρίψασθαι δυνατὸν τὸ κακὸν τῆς αἱρέσεως».
Πρὸς ταῦτα ὑπερθεματίζει ὁ Γρηγόριος, λέγων «Κρείττων ἐπαινετὸς πόλεμος, εἰρήνης χωριζούσης Θεοῦ».
Εἶναι δὲ εἰς τὰ ζητήματα τῆς πίστεως τόσον αὐστηροί, καὶ τόσον κατηγορηματικοί, ὥστε οὐδεμίαν νόθον κατάστασιν ἐν προκειμένῳ ἀνέχονται, ἐπιδιώκοντες πάντοτε τὴν σαφῆ ἐκκαθάρισιν τῶν πραγμάτων. Εἶναι ἐν προκειμένῳ χαρακτηριστικὴ μία ἄλλη ἐπιστολὴ τοῦ Μεγάλου Βασιλείου πρὸς τὸν αὐτὸν Εὐσέβιον τῶν Σαμοσάτων. Δὲν θὰ ἀφήσωμεν, λέγει, τοὺς πεπλανημένους νὰ ἀποξενωθῶσι πλήρως ἀπὸ ἡμᾶς. Θὰ καταβάλωμεν πᾶσαν προσπάθειαν συμφώνως πρὸς τοὺς παλαιοὺς θεσμοὺς τῆς ἀγάπης. Θὰ ἀποστείλωμεν ἐν τέλει καὶ ἐπιστολὰς «ἀπὸ μιᾶς γνώμης πᾶσαν παράκλησιν μετ’ εὐσπλαγχνίας προσάγοντες καὶ τὴν τῶν Πατέρων πίστιν προτεινόμενοι». Καὶ ἐὰν τελικῶς πείσωμεν αὐτούς, θὰ ἑνωθῶμεν μετ’ αὐτῶν· ἐὰν ὅμως τελικῶς ἀποτύχωμεν θὰ περιορισθῶμεν εἰς ἡμᾶς ἀλλήλους: «τὸν δὲ ἐπαμφοτερισμὸν ἐξορίσαι τοῦ ἤθους, ἀναλαβόντας τὴν εὐαγγελικὴν καὶ ἄδολον πολιτείαν, ᾗ συνέζων οἱ ἀπαρχῆς προσελθόντες τῷ λόγῳ». «Τὴν γάρ, φησί, τῶν πιστευσάντων ἡ καρδία καὶ ἡ ψυχὴ μία»21.
Ἡ εὐθιξία των εἰς τὰ ζητήματα τῆς ὀρθῆς πίστεως, ὁδηγεῖ αὐτοὺς εἰς συγκρούσεις καὶ πρὸς αὐτὴν τὴν κρατικὴν ἐξουσίαν καὶ ὁπλίζει τὴν ψυχήν των μετὰ πρωτοφανοῦς παρρησίας καὶ θάρρους.
Ἐν ᾧ ἡ καρδία αὐτῶν, μαλακὴ ὡς ὁ κηρός, ἦτο ἑτοίμη νὰ κύψη μετὰ συμπαθείας ἐκεῖ ἔνθα ὑπῆρχε τὸ ἀσθενές, ἐν ᾧ ἐφέροντο μετ’ ἀγάπης ἀπεριορίστου πρὸς τοὺς ταπεινοὺς καὶ ἦσαν πλήρεις ἐπιεικείας πρὸς τοὺς ἁμαρτωλοὺς καὶ ἐξηφάνιζον τὸ ἀνθρώπινον αὐτῶν ἐγώ, ὁσάκις ἐπρόκειτο περὶ ἀτομικῶν συμφερόντων καὶ ὑποθέσεων, ὁσάκις ὅμως ἐπρόκειτο περὶ τῶν ἱερωτάτων, καθίσταντο ἄκαμπτοι καὶ ἀνυποχώρητοι καὶ ἦσαν ἕτοιμοι νὰ θυσιάσωσι — καὶ ἐθυσίασαν — καὶ τιμάς, καὶ ἀξιώματα, καὶ πάντα ἐν γένει τὰ ὑλικὰ συμφέροντα αὐτῶν.
Εἶναι χαρακτηριστικὴ ἡ στάσις τοῦ Μ. Βασιλείου, ὅτε ὁ ἀρειανίζων βασιλεὺς Οὐάλης, ἐκβιάζων τοὺς ἐπισκόπους τῆς Ἀνατολῆς νὰ δεχθῶσι τὸν Ἀρειανισμόν, ἀπέστειλε πρὸς τοῦτον τὸν αὐτοκρατορικὸν ἐπίτροπον, τὸν ὕπαρχον Μόδεστον, διὰ νὰ ἀπειλήσῃ αὐτὸν διὰ δημεύσεως, ἐξορίας καὶ θανάτου.
Τότε ὁ Μ. Βασίλειος μετὰ παρρησίας καὶ θάρρους ἀπήντησε λέγων, ὅτι εἰς τὰ προσωπικὰ συνηθίζει νὰ εἶναι πάντοτε ἐπιεικής, ταπεινὸς καὶ ὑποχωρητικός, ὅπως ζητεῖ ἡ ἐντολὴ τοῦ Χριστοῦ· «τἄλλα μὲν ἐπιεικεῖς ἡμεῖς, ὦ ὕπαρχε, καὶ παντὸς ἄλλου ταπεινότεροι, τοῦτο τῆς ἐντολῆς κελευούσης· καὶ μὴ ὅτι τοσούτῳ κράτει, ἀλλὰ μὴ δὲ τῶν τυχόντων ἑνὶ τὴν ὀφρὺν αἴροντες». Ὄχι μόνον ἐνώπιον τῆς αὐτοκρατορικῆς δυνάμεως, ἀλλὰ καὶ ἐνώπιον τοῦ πλέον ἀσήμου ἀνθρώπου, οὐδέποτε ὑψώνομεν τὴν ὀφρύν, ὁσάκις πρόκειται περὶ ἀτομικῶν ὑποθέσεων· «οὗ δὲ Θεὸς τὸ κινδυνευόμενον καὶ προκείμενον, τἄλλα περιφρονοῦντες, πρὸς αὐτὸν μόνον βλέπομεν. Πῦρ δὲ καὶ ξίφος καὶ οἱ τὰς σάρκας τέμνοντες ὄνυχες τρυφὴ μᾶλλον ἡμῖν εἰσιν ἤ κατάπληξις. Πρὸς ταῦτα ὕβριζε, ἀπείλει, ποίει πᾶν ὅ,τι ἂν ᾖ βουλομένῳ σοι, τῆς ἐξουσίας ἀπόλαυε. Ἀκουέτω ταῦτα καὶ βασιλεύς, ὡς ἡμᾶς γε οὐχ αἱρήσεις· οὐδὲ πείσεις συνθέσθαι τῇ ἀσεβείᾳ, ἄν ἀπειλῇς χαλεπώτερα».
Ὡς πρὸς τὸ ἁγιαστικὸν ἔργον τοῦ ἐπισκόπου, δὲν πρόκειται νὰ μακρηγορήσωμεν σήμερον. Δι’ ὅλου τοῦ συγγραφικοῦ αὐτῶν ἔργου διήκει ἡ καταφυγὴ εἰς τὴν προσευχὴν καὶ τὴν λατρείαν, ἡ ἐπιθυμία του «ἐν οἴκῳ Θεοῦ ἀναστρέφεσθαι»22, ἡ προσφορὰ «δεήσεων, προσευχῶν, ἐντεύξεων, εὐχαριστιῶν ὑπὲρ τοῦ ποιμνίου»23 καὶ ἡ αἴτησις τούτων ὑπὲρ ἑαυτῶν. Εἰς τὴν λατρείαν, ἥν ἐξεδέχοντο ὡς πηγὴν πάσης Θεολογίας καὶ ἀπολύτως ἀναγκαίαν διὰ τὴν σωτηρίαν, εὕρισκον τὴν ἀνάπαυσιν ἐκ τῶν ὑπὲρ τοῦ ποιμνίου κόπων καὶ ἤντλουν περαιτέρω δυνάμεις διὰ τὴν διεξαγωγὴν τοῦ ὑψηλοῦ ἔργου αὐτῶν· εἰς ταύτην εὕρισκον καὶ τὴν παρηγορίαν εἰς τὰς δοκιμασίας. Καὶ διὰ τῆς συμμετοχῆς εἰς τὸ μυστήριον τῆς θείας Εὐχαριστίας ὡδήγουν καὶ τὸ ποίμνιον καὶ ἑαυτοὺς εἰς τὴν μετὰ τοῦ Χριστοῦ ἕνωσιν καὶ τὴν ἀθανασίαν.
«Ὁ δυνάμενος χωρεῖν, χωρείτω»24. Οἱ Τρεῖς Ἱεράρχαι ἐχώρησαν.
Ἱστάμενοι ἐνώπιον τοῦ ἐπισκοπικοῦ αὐτῶν μεγαλείου, ἐν βαθείᾳ σιωπῇ, ἀναπολοῦμεν τὸ τεθὲν θέμα: «οἷον δεῖ εἶναι τὸν ἐπίσκοπον κατὰ τοὺς Τρεῖς Ἱεράρχας». Καὶ νομίζομεν ὅτι εἰς τοῦτο μία καὶ μόνη ἀπάντησις εἶναι ἐπιτετραμμένον νὰ δοθῇ.
Τοιόνδε δεῖ εἶναι τὸν ἐπίσκοπον, οἷοι ὑπῆρξαν οἱ Τρεῖς Ἱεράρχαι, οἱ μιμηταὶ Παύλου, τοῦ μιμητοῦ Χριστοῦ. Καὶ ἐὰν ἡ ἀπάντησις αὕτη ἐπρόκειτο νὰ δοθῇ διὰ τοῦ στόματος ἑνὸς ἐξ αὐτῶν, τότε θὰ ἔπρεπε νὰ παρακληθῇ νὰ ἔλθῃ ἐνώπιον ἡμῶν, ὁ ἐξ αὐτῶν Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, διὰ νὰ μᾶς εἴπῃ, ὅ,τι εἶπε περὶ Ἀθανασίου τοῦ μεγάλου:
«Τὸν ἐπίσκοπον οἷοι ὑπῆρξαν οἱ Τρεῖς Μεγάλοι τῆς Ἐκκλησίας Ἱεράρχαι εἶναι δεῖ, καὶ ἔχειν ὅρον μὲν τῆς ἐπισκοπῆς αὐτοῦ τὸν Ἐκείνων βίον καὶ τρόπον, νόμον δὲ ὀρθοδοξίας τὰ Ἐκείνων δόγματα».
Σημειώσεις:
19. Πράξ. κ΄, 29. 20. Πράξ. κ΄, 30. 21. Πράξ. δ΄, 32. 22. Α΄ Τιμ. γ, 15. 23. Α΄ Τιμ. β΄ 1. 24. Ματθ. ιθ΄, 12.
Πηγή: Λόγος εἰς τὴν ἑορτὴν τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν