Γράφει ὁ κ. Εὐλάλιος Θωμαΐδης, θεολόγος
Μέρος Α΄
Οἱ μοντέρνοι παπικοὶ θεωροῦν ὅτι ἡ ὀρθόδοξη στάση πρὸς τὸ filioque δὲν εἶναι ἑνιαία, ἀλλὰ ποικίλλει. Κάποιοι ὀρθόδοξοι πατέρες ἐμφανίζονται πιὸ αὐστηροί, ἐνῶ ἄλλοι ὑποτίθεται ὅτι εἶναι περισσότερο ἀνοικτοὶ στὸ ἐνδεχόμενο ὑποστήριξης ἑνὸς «ὀρθόδοξου» filioque. Ἂς δοῦμε τί ἰσχυρίζεται σχετικὰ μὲ αὐτὸ ὁ T. J. White, διευθυντὴς τοῦ ποντιφικοῦ πανεπιστημίου τοῦ Θωμᾶ Ἀκινάτη στὴ Ρώμη, τὸ ὁποῖο ἀνήκει στὸ μοναχικὸ τάγμα τῶν Δομινικανῶν. Στὴν προκειμένη περίπτωση ὁ T. J. White διακρίνει δύο εἴδη «ὀρθόδοξης» στάσης ὡς πρὸς τὸ λατινικὸ filioque: μία τοῦ Ἱεροῦ Φωτίου καὶ μία του ἁγίου Γρηγορίου Παλαμᾶ. Ὁ δεύτερος ὑποτίθεται ὅτι εἶναι περισσότερο ἀνοικτὸς στὴν ἀποδοχὴ τοῦ λατινικοῦ filioque σὲ σχέση μὲ τὸν πρῶτο, σύμφωνα πάντοτε μὲ τὸν ἀνωτέρω δομινικανὸ συγγραφέα (βλ. T. J. White, The Trinity. On the Nature and Mystery of the One God, The Catholic University of America Press, Washington, D.C. 2022, σσ. 497–504).
Σύμφωνα μὲ τὴν ὀρθόδοξη παράδοση, ὅμως, τόσο ὁ ἅγιος Γρηγόριος Παλαμᾶς, ὅσο καὶ ὁ Ἱερὸς Φώτιος ἀναφέρουν ὅτι τὸ Ἅγιο Πνεῦμα εἶναι μὲν «τοῦ Υἱοῦ», πρᾶγμα ποὺ δεικνύει τὴν ὁμοουσιότητα καὶ τὸ κοινό τῆς ἐνεργείας καὶ βουλήσεως τῶν τριαδικῶν ὑποστάσεων, ἀλλὰ ὄχι «ἐξ αὐτοῦ», καθότι προβάλλεται κατὰ τὴν ὕπαρξη ἐκ μόνου τοῦ Πατρός. (Βλ. Γρηγόριος Παλαμᾶς, Λόγοι Ἀποδεικτικοί, Β’, 29, Π. Χρήστου Α΄, σελ. 104: «Πνεῦμα γὰρ αὐτοῦ (δηλ. τοῦ Υἱοῦ) λέγεται, οὐχ ὡς ἐξ αὐτοῦ, ἀλλ’ ὡς ἐν αὐτῷ ὄν». Βλ. ἐπίσης ὅπ.π., 29, σελ. 104: «οὕτω καὶ τὸ θεῖον Πνεῦμα καλεῖται τοῦ Υἱοῦ, ἀλλ οὐχ ὡς ἐκ τοῦ Υἱοῦ, ἀλλ’ ὡς ἐν τῷ Υἱῷ φυσικῶς ἐξ ἀϊδίου ὂν καὶ τὰς ἀφύκτους δοκούσας σοι τῶν συλλογισμῶν ἀνάγκας διαφεῦγον»). Ἑπομένως, δὲν ὑπάρχει καμία «ἀνοικτότητα» τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ ὡς πρὸς τὴν ἀντιθετικὴ σχέση προέλευσης μεταξὺ τῶν προσώπων τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Τόσο ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης ὅσο καὶ ὁ Ἱερὸς Φώτιος εἶναι κατηγορηματικὰ ἐνάντιοι πρὸς τὸ filioque, καθότι ἀμφότεροι ὑποστηρίζουν τὴν ἐκ μόνου τοῦ Πατρὸς ἐκπόρευση τοῦ Ἁγίου Πνεύματος.
Οἱ Λατῖνοι, ἐπίσης — κυρίως οἱ μοντέρνοι — ὑποστηρίζουν ὅτι ὁ ἱερὸς Φώτιος «πτωχαίνει» τὴν τριαδική του θεολογία, σὲ ἀντίθεση μὲ τὸν ἅγιο Γρηγόριο Παλαμᾶ, διότι ἀποσυνδέει τὴν ἀΐδια Τριάδα ἀπὸ τὴν οἰκονομικὴ Τριάδα (L. F. Mateo-Seco καὶ G. Maspero, Il Mistero di Dio Uno e Trino. Manuale di Teologia Trinitaria, EDUSC, Roma 2014, σσ. 203–207). Ὁ Φώτιος δὲν ἀποδέχεται τὴν λατινικῆς καταβολῆς ἀναλογία μεταξύ τῆς ἀποστολῆς τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἐκ τοῦ Υἱοῦ στὴν κτιστὴ πραγματικότητα καὶ τῆς ὑπαρκτικῆς του ἐκπόρευσης ἐκ τοῦ Υἱοῦ — πρᾶγμα ποὺ συνιστᾶ τὸ ἴδιο τὸ filioque. Ἡ ἀποσύνδεση τῆς ἐκπόρευσης ἀπὸ τὴν ἀποστολὴ στὸν ἱερὸ Φώτιο, ἀποσύνδεση ποὺ ὑποστηρίζεται καὶ ἀπὸ τὸν ἅγιο Γρηγόριο Παλαμᾶ (κι ἂς τὸ ἀγνοοῦν ἢ τὸ ἀποκρύβουν σκόπιμα οἱ Λατῖνοι), θεωρεῖται ὡς «πτώχευση» τῆς θεολογίας καὶ ἀπὸ ἀρκετοὺς ὀρθοδόξους θεολόγους, ὅπως ὁ Ol. Clement καὶ ὁ B. Bobrinskoy (βλ. Ol. Clement, L’essor du christianisme oriental, Paris 1964, σέλ. 18, καὶ B. Bobrinskoy, Le mystere de la Trinite, cit., σέλ. 291). Σύμφωνα μὲ τοὺς μοντέρνους ὀρθοδόξους καὶ Λατίνους, ἐὰν ἀποσυνδεθεῖ ὁ Υἱὸς ἀπὸ τὴν ἐκπόρευση τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, τότε ἡ ἀποστολὴ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἐκ τοῦ Υἱοῦ θὰ μείνει χωρὶς θεμέλιο. Ἡ θεία οἰκονομία, κατὰ τὴν ἀνωτέρω συλλογιστική, θὰ πρέπει νὰ θεμελιώνεται στὶς ὑποστατικὲς προόδους. Γι’ αὐτὸν ἀκριβῶς τὸν λόγο ἡ «ἀνάπαυση» τοῦ Ἁγίου Πνεύματος στὸν Υἱὸ δὲν μπορεῖ παρὰ νὰ δηλώνει μία προσωπικὴ σχέση μεταξὺ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος.
Παραθέτω τώρα μερικοὺς μεταπατερικοὺς θεολόγους, ὀρθοδόξους καὶ Λατίνους, ποὺ ἑρμηνεύουν τὴν ἐπανάπαυση τοῦ Ἁγίου Πνεύματος στὸν Υἱὸ ὡς προσωπικὴ ἢ ὑπαρκτικὴ σχέση — πρᾶγμα πού, κατὰ τὴ γνώμη τους, δικαιολογεῖ τὸ «ὀρθόδοξο» filioque:
Ol. Clement, La Chiesa ortodossa, Traduzione dal francese di Pietro Crespi, Editrice Queriniana, Brescia (Italia/UE) 2013², σσ. 60–63·
Μ. Κ. Ματζανᾶς, Ἡ ἔννοια τοῦ Θεοῦ στὴ Βυζαντινὴ Φιλοσοφία, Ἰνστιτοῦτο τοῦ βιβλίου – Καρδαμίτσα, Ἀθήνα 2017, σελ. 307·
M. Plested, Orthodox Readings of Aquinas, Oxford University Press, Oxford 2012, σελ. 39·
D. Bradshaw, Aristotle East and West. Metaphysics and the Division of Christendom, Cambridge University Press, Cambridge 2004, σελ. 21·
A. Chouliaras, «The Notion of Eros (Love) and the Presence of St Augustine in the Works of St Gregory Palamas Revisited», στὸ Analogia: The Pemptousia Journal for Theological Studies, Volume 5, Special Series – Part 3 (2018), σελ. 32: «This may indicate the fact that, according to Palamas, the Spirit is manifested from the Father through the Son, not only in economy, but also in theology»· Μεταφράζω ἀπὸ τὰ ἀγγλικὰ στὰ ἑλληνικά: «Αὐτὸ μπορεῖ νὰ ὑποδηλώνει ὅτι, σύμφωνα μὲ τὸν Παλαμᾶ, τὸ Πνεῦμα ἐκπορεύεται ἀπὸ τὸν Πατέρα διὰ τοῦ Υἱοῦ, ὄχι μόνο στὴν οἰκονομία, ἀλλὰ καὶ στὴ θεολογία». Βλέπουμε ὅτι μερικοὶ σύγχρονοι ὀρθόδοξοι δὲν τηροῦν οὔτε τὰ προσχήματα καὶ ἀποδέχονται τὸ filioque ρητά.
J. Lison, L’Esprit repandu. La pneumatologie de Gregoire Palamas, Preface de J. M. R. Tillard, Editions du Cerf, Paris 1994, σσ. 95–96. Τὸν J. Lison φαίνεται νὰ θαυμάζει ὁ π. Ν. Λουδοβῖκος, καὶ γι’ αὐτὸν ἀκριβῶς τὸν λόγο φροντίζει νὰ παραπέμπει συχνὰ σὲ αὐτὸν στὸ, ἀπὸ πολλὲς ἀπόψεις, προβληματικὸ ἔργο του περὶ τοῦ «μόχθου τῆς μετοχῆς», προκειμένου νὰ αἰτιολογήσει τὴ σύνδεση τριαδικῶν ὑποστάσεων καὶ ἐνέργειας.
Υ. Spiteris, Palamas: la grazia e l’esperienza. Gregorio Palamas nella discussione teologica, Edizioni Lipa, Rome 1998, σσ. 113–114·
Στ. Γιαγκάζογλου, Βίος καὶ Λόγος στὴν ἡσυχαστικὴ παράδοση. Δοκίμια θεολογικῆς γνωσιολογίας, ἐκδόσεις Δόμος, Ἀθήνα 2016, σελ. 249. Στὸ ἔργο αὐτὸ διατυπώνονται πολλὲς ἀνακρίβειες καὶ δογματικὰ σφάλματα, τὰ ὁποῖα ἀπορρέουν ἀπὸ τὴν ἑρμηνεία τοῦ συγγραφέα σχετικὰ μὲ τὸν ἅγιο Γρηγόριο Παλαμᾶ, ἡ ὁποία βασίζεται στὶς θεωρίες τοῦ Μητρ. Ζηζιούλα, ὅπως ἡ ὀντολογικὴ πρόταξη τοῦ Πατρός, ὁ προσωπικὸς χαρακτήρας τῆς θείας βούλησης καὶ τῆς θείας ἐνέργειας, ἡ παπικὴ σύνδεση χριστολογίας καὶ πνευματολογίας καὶ ἄλλα πολλά.
Ἂς δοῦμε τώρα πῶς ἀπαντᾶ ὁ ἅγιος Γρηγόριος Παλαμᾶς σὲ ὅλους αὐτοὺς τοὺς μεταπατερικοὺς θεολόγους, οἱ ὁποῖοι, ἐπειδὴ διάβασαν μόνο τὰ 150 Κεφάλαια (ἡ νεότερη ἔρευνα ἀπέδειξε ὅτι αὐτὸ τὸ ἔργο εἶναι μία συλλογὴ παλαμικῶν χωρίων καὶ ὡς ἐκ τούτου δὲν μπορεῖ κάποιος νὰ ἰσχυριστεῖ ὅτι γνωρίζει τὴ θεολογία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου Παλαμᾶ βασιζόμενος μόνο σὲ αὐτὸ τὸ ἔργο), θεωροῦν ὅτι ὁ ἀρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης εἶναι ἀνοικτὸς ὡς πρὸς τὸ filioque. Σύμφωνα μὲ τὴν παλαμικὴ θεολογία, πάντως, ἡ ἐπανάπαυση τῆς ὑποστάσεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος στὸν Υἱὸ δὲν φανερώνει τίποτε ἄλλο πέραν ἀπὸ τὴν ταυτότητα τῆς οὐσίας, τῆς ἐνεργείας καὶ ὅλων τῶν φυσικῶν ἰδιοτήτων ἢ προσόντων — πράγματα ποὺ ἀποδίδονται ἀνεξαιρέτως σὲ ὅλες τὶς τριαδικὲς ὑποστάσεις ἢ πρόσωπα τῆς ἀκτίστου θεότητας (οἱ λεγόμενες «κοινὲς διακρίσεις»). Λέγει χαρακτηριστικὰ ὁ ἅγιος Γρηγόριος Παλαμᾶς: «ὥσπερ, φησίν, ὁ δάκτυλος ἀπήρτηται τῆς χειρός, οὐκ ἀλλότριος ὤν αὐτῆς, ἀλλ’ ἐν αὐτῇ φυσικῶς, οὕτω καὶ τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον τῷ τῆς ὁμοουσιότητος λόγῳ συνῆπται μὲν πρὸς ἕνωσιν τῷ υἱῷ, ἐκ τοῦ Θεοῦ δὲ καὶ πατρὸς ἐκπορεύεται. Πνεῦμα μὲν οὖν υἱοῦ καὶ ὡς ὁμοφυὲς λέγοιτ‘ ἄν· οὐ λέγεται δὲ καὶ ὁ υἱὸς τοῦ πνεύματος, ὡς ἂν μὴ πατὴρ τὸ πνεῦμα δόξῃ» (Γρηγόριος Παλαμᾶς, Λόγοι Ἀποδεικτικοί, Β’, 31, Π. Χρήστου Α΄, σελ. 106). Τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ ἐπανάπαυση τοῦ Ἁγίου Πνεύματος στὸν Υἱὸ φανερώνει μονάχα τὸν ὁμοούσιο καὶ συναΐδιο χαρακτήρα τῶν ὑποστάσεων τῆς Ἁγίας Τριάδος ὑποστηρίζεται καὶ ἀπὸ τὸν ἅγιο Ἰωάννη Δαμασκηνό. Ἔτσι ἀποδεικνύεται ὅτι ὁ ἱερὸς Φώτιος καὶ ὁ ἅγιος Γρηγόριος Παλαμᾶς δὲν προσέθεσαν τίποτε δικό τους στὴν τριαδικὴ θεολογικὴ παράδοση μὲ τὸ ἐκ μόνου τοῦ Πατρός. (Βλ. Ἰωάννης Δαμασκηνός, Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως, KOTTER II, σσ. 25–26).
Ἀκόμη, ἡ διάκριση μεταξὺ θεολογίας καὶ οἰκονομίας δὲν ἀποτελεῖ πτώχευση τῆς θεολογικῆς παράδοσης, ὅπως ἰσχυρίζονται οἱ Λατῖνοι καὶ οἱ μεταπατερικοὶ ὀρθόδοξοι. Μόνον κάποιος ποὺ ἑρμηνεύει προσωποκεντρικὰ τὴν τριαδικὴ θεολογία αἰσθάνεται αὐτὸν τὸν κίνδυνο τῆς «ἀπολειτουργικοποίησης» τῶν ὑποστάσεων τῆς Ἁγίας Τριάδας κατὰ τὸ ἔργο ποὺ αὐτὲς ἐπιτελοῦν. (Δὲν εἶναι τυχαῖο ὅτι ὁ Στ. Γιαγκάζογλου καὶ ὁ π. Ν. Λουδοβῖκος αἰσθάνθηκαν τὴν ἀνάγκη νὰ ἀπαντήσουν σὲ αὐτὴν τὴν κατηγορία ἐκ μέρους τῶν Λατίνων περὶ τῆς ἀπολειτουργικοποίησης τῶν θείων ὑποστάσεων—ὅτι δηλαδὴ ἡ Ἁγία Τριάδα δὲν δρᾶ μὲ βάση τὰ ὑποστατικὰ της ἰδιώματα ἀλλὰ ἀπὸ κοινοῦ, καθιστώντας ἀσαφῆ τὸν προσωπικὸ τρόπο δράσης τῶν τριαδικῶν προσώπων μέσα στὴ θεία οἰκονομία. Ἔτσι, ἀμφότεροι ὁδηγήθηκαν στὸ νὰ ὑποστηρίξουν ὅτι τὰ τριαδικὰ πρόσωπα ἐξεικονίζονται στὴν οἰκονομία· στὴ μία περίπτωση ὑπάρχουν τρία ἔργα (π. Λουδοβῖκος), ἀνάλογα μὲ τὰ τριαδικὰ πρόσωπα, ἐνῶ στὴ δεύτερη οἱ ἐνέργειες ἔχουν προσωπικὸ ἢ ἐνυπόστατο χαρακτήρα (Γιαγκάζογλου), ἤτοι κάθε πρόσωπο δρᾶ ἀνάλογα μὲ τὸν ὑποστατικὸ του τρόπο ὕπαρξης. Βλ. Ν. Λουδοβῖκος, Ὁ μόχθος τῆς μετοχῆς. Εἶναι καὶ Μέθεξη στὸν Γρηγόριο Παλαμᾶ καὶ τὸν Θωμᾶ Ἀκινάτη, ἐκδόσεις Ἁρμός, Ἀθήνα 2010, σσ. 33–34, καὶ Στ. Γιαγκάζογλου, Κοινωνία θεώσεως. Ἡ σύνθεση χριστολογίας καὶ πνευματολογίας στὸ ἔργο τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, ἐκδόσεις Δόμος, Ἀθήνα 2001, σσ. 155–171.) Ἡ λύση ποὺ προσφέρει ὁ π. Λουδοβῖκος περὶ τριῶν προσωπικῶν ἔργων εἶναι νεοπροτεσταντικῆς προέλευσης, τύπου Μόλτμαν, ἐνῶ ἡ λύση ποὺ προσφέρει ὁ Γιαγκάζογλου περὶ τῆς δράσης τῶν προσώπων ἀνάλογα μὲ τὸ ὑποστατικὸ τους ἰδίωμα εἶναι ρωμαιοκαθολικῆς προέλευσης· καὶ τοῦτο, διότι ἐνυπόστατα, ἤτοι χαρακτηριστικὰ ὑποστάσεως, εἶναι μόνο τὰ ὑποστατικὰ ἰδιώματα, σύμφωνα μὲ τὸν ἅγιο Γρηγόριο Παλαμᾶ (Γρηγόριος Παλαμᾶς, Ἀντιρρητικὸς Λόγος πρὸς Ἀκίνδυνον Α΄, 4, 10, Π. Χρήστου Γ’, σελ. 46: «Πλὴν γὰρ ἐκείνων τῶν τριῶν οὐδὲν ἐνυπόστατον ἐν τῷ Θεῷ»).
Ἡ Ἁγία Τριάδα, ὅμως, δὲν δρᾶ ὡς τριάδα, ἀλλὰ ὡς ἑνάδα, κατὰ τὴν ὀρθόδοξη πατερικὴ παράδοση. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι ὁ Θεὸς δρᾶ ἀκτίστως καθὸ Θεὸς καὶ ὄχι καθὸ Πατήρ, καθὸ Υἱὸς ἢ καθὸ Ἅγιο Πνεῦμα (Μάξιμος Ὁμολογητής, Ζήτησις μετὰ Πύρρου, PG 91, 313CD). Συνεπῶς, δὲν ἔχουμε κανένα πρόβλημα νὰ ἰσχυριστοῦμε ὡς ὀρθόδοξοι ὅτι οἱ ὑποστατικὲς πρόοδοι δὲν εἶναι ἡ αἰτία τῶν οἰκονομικῶν προόδων, καθότι ὁ Θεὸς ἔχει μία ἄρρευστη κίνηση ποὺ ἀνήκει μόνο σὲ Ἐκεῖνον καὶ δὲν κοινοποιεῖται σὲ ἐμᾶς σὲ καμία τῶν περιπτώσεων· κίνηση ἀπὸ μονάδα σὲ δυάδα καὶ τριάδα, καὶ ἀφορᾶ στὴ θεία οὐσία ποὺ ὑπάρχει σὲ τρεῖς ὑποστάσεις, ὅπως ἀναφέρει ὁ ἅγ. Γρηγόριος Ναζιανζηνὸς (Γρηγόριος Ναζιανζηνός, Λόγος Θεολογικὸς Γ’ (Ὁμιλία ΚΘ’), 2, BARBEL, σελ. 130: «διὰ τοῦτο μονὰς ἀπ’ ἀρχῆς εἰς δυάδα κινηθεῖσα, μέχρι Τριάδος ἔστη»).
Τέλος, ἡ ἀποστολὴ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἐκ τοῦ Υἱοῦ σημαίνει, σὲ τελικὴ ἀνάλυση, τὴν ἐγκατοίκηση ὅλης τῆς Ἁγίας Τριάδας κατ’ ἐνέργειαν στοὺς ἀξίους, ὅπως ἀναφέρει ὁ ἅγ. Ἰωάννης Δαμασκηνός, καθὼς ἡ ἀποστολὴ δὲν δηλώνει τὴν ὑποστατικὴ ἔλευση τοῦ Ἁγίου Πνεύματος στοὺς πιστούς, ἀλλὰ τὰ ἄκτιστα χαρίσματα ἢ δῶρα τῆς θεότητας, τὰ ὁποῖα εἶναι κοινὰ σὲ ὅλη τὴν Τριάδα (Ἰωάννης Δαμασκηνός, Περὶ πίστεως κατὰ τῆς αἱρέσεως τῶν Νεστοριανῶν, PG 95, 200BC).
Συνεχίζεται….