Γράφει ὁ Γέρων Μαξίμος Ἰβηρίτης
3ον
Γενομένης τῆς ἁλώσεως τοῦ Βυζαντίου ὑπό τῶν Φράγκων, διάφοροι Ἕλληνες ἵδρυσαν αὐτόνομα Κράτη. Ὁ ἀναγορευθείς τό 1206 αὐτοκράτωρ Θεόδωρος Λάσκαρις συνέστησε Κράτος ἐκ τοῦ μεγίστου μέρους τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, μέ πρωτεύουσαν τήν Νίκαιαν. Εἰς τόν Πόντον ὁ Ἀλέξιος Κομνηνός, ἀπόγονος τῆς φερωνύμου οἰκογενείας, συνέστησε τό ἀνεξάρτητον Βασίλειον τῆς Τραπεζοῦντος. Ἄλλος δέ συγγενής τοῦ Βασιλικοῦ τούτου οἴκου τῶν Ἀγγέλων, ἵδρυσεν ἀνεξάρτητον Κράτος ἐν Ἠπείρῳ, ἐπεκταθέν κατόπιν καί πρός Δυσμάς καί τοῦ ὁποίου πολύτροποι ἦσαν αἱ τύχαι, ἕνεκα τῶν ἐκ τῆς Ἑσπερίας ἐπιδρομῶν.
Τό Βυζαντινόν Βασίλειον τῆς Νικαίας ἀπέκτησε μεγάλην δύναμιν καί ἀκμήν ὑπό τόν συνετόν καί ἀνδρεῖον Ἅγιον Ἰωάννην τόν Βατάτζην, ἀνελθόντα εἰς τόν θρόνον τῆς Νικαίας τό 1222. Οὗτος, δι’ ἀλλεπαλλήλων νικῶν ἐναντίον τῶν Φράγκων, προπαρεσκεύασε τό ἔδαφος διά τήν ἀνάκτησιν τῆς ΚΠόλεως. Ὁ δεύτερος αὐτοῦ διάδοχος ἀνδρεῖος Μιχαήλ Παλαιολόγος εἶναι ἐκεῖνος, ὅστις διά τοῦ στρατηγοῦ Ἀλεξίου Στρατηγοπούλου κατώρθωσε νά ἀνακτήσῃ καί πάλιν τήν Βασιλεύουσαν ΚΠολιν τό 1261, καί νά καταλύσῃ τό ἀσθενές Κράτος τοῦ τελευταίου Λατίνου αὐτοκράτορος Βαλδουΐνου Β΄. Ἔκτοτε κατέστη ὁ γενάρχης τῆς τελευταίας καί μακροτέρας Βυζαντινῆς δυναστείας, αὐτῆς τῶν Παλαιολόγων (1261-1453).
Τοῦτον τό 1282 διεδέχθη ὁ Ἀνδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος, ὅστις ἀποκατέστησεν ἐντελῶς τό Ὀρθόδοξον δόγμα. Ὅμως ἐπί τῆς ἐποχῆς του ἐπῆλθε μεγάλη συμφορά ἐπί τοῦ Ἑλληνικοῦ γένους. Μάχιμοι νομάδες Τούρκων, κατοικούντων μέχρι τότε εἰς τάς πρός Ἀνατολάς χώρας τῆς Κασπίας θαλάσσης, φεύγοντες τό ξίφος τῶν Μογγόλων, ἦλθον εἰς τήν Μικράν Ἀσίαν καί τήν κατέκτησαν μετ’ ὀλίγα ἔτη ἐπί ἐποχῆς Ἀνδρονίκου τοῦ Γ΄, ἀνελθόντος τούτου εἰς τόν θρόνον τό 1328. Πρώτη Ὀθωμανική πρωτεύουσα ὑπῆρξεν ἡ Προῦσα τῆς Βιθυνίας μέ ἀρχηγόν τόν Ὀρχάν, υἱόν τοῦ ἱδρυτοῦ τοῦ Ὀθωμανικοῦ Κράτους Ὀσμάν Α΄.
Τό 1341 αὐτοκράτωρ τοῦ Βυζαντίου ἀνεδείχθη ὁ Ἰωάννης ΣΤ΄Καντακουζηνός, ὅστις κατέστησε τόν Μυστρᾶν ἕδραν Δεσποτάτου, ἤτοι Ἑλληνικῆς ἡγεμονίας, διατελούσης ὑπό τήν ἄμεσον ἐξουσίαν τῆς ΚΠόλεως. Τό 1348 ἀπέστειλεν ἐκεῖ ὡς πρῶτον Δεσπότην τόν δευτερότοκον υἱόν του Μιχαήλ Καντακουζηνόν, ὅστις πατάξας τούς γύρωθεν ἐχθρούς, ἐξησφάλισεν εὐημερίαν εἰς τόν πληθυσμόν τοῦ Δεσποτάτου καί ὁ Μυστρᾶς ἀνεπτύχθη πολύ. Τό 1383 ἤρχισε νέα σειρά Δεσποτῶν τοῦ Μυστρᾶ, ἀνήκουσα εἰς τήν αὐτοκρατορικήν δυναστείαν τῶν Παλαιολόγων, ἥτις καί συνέχισε τήν ἐξουσίαν μέχρι τῆς καταλύσεως τῆς Βυζαντινῆς Ἑλληνικῆς αὐτοκρατορίας ἀπό τούς Τούρκους, καί μάλιστα παρέτεινε τήν ζωήν της ἐπί τινα ἔτη μέχρι τοῦ 1460.
Ἐν τῷ μεταξύ, τό 1357 οἱ Τοῦρκοι κατέλαβον καί τήν ὀχυράν Καλλίπολιν. Τό δέ 1361 ὁ Μουράτ Α΄, διαδεχθείς τόν σουλτᾶνον Ὀρχάν, ἐκυρίευσε πλήρως τήν Μικράν Ἀσίαν. Μεταβάς δέ καί εἰς τήν Εὐρώπην, καθυπέταξε πᾶσαν τήν ἀπό τοῦ Ἑλλησπόντου μέχρι τοῦ Αἵμου χώραν. Κατέλαβεν οὗτος καί τήν Ἀδριανούπολιν, τήν ὁποίαν διεκόσμησε μέ λαμπρά τζαμία καί τήν κατέστησε πρωτεύουσαν τῆς ἀρχῆς αὐτοῦ.
Ὁ υἱός τοῦ Μουράτ Α΄, ὁ βίαιος Βαγιαζίτ Α΄, ἀναλαβών οὗτος τό 1389, ἐξηκολούθησε τόν νικητήριον δρόμον τῶν προκατόχων του. Ἀφοῦ ἐκυρίευσε τήν Μακεδονίαν καί Θεσσαλίαν, εἰσῆλθε διά τῶν Θερμοπυλῶν εἰς τήν ἐρημωθεῖσαν Ἑλλάδα καί Πελοπόννησον καί ἐξεπόρθησε τό Ἄργος. Ἐν συνεχείᾳ ἐκινήθη καί πρός τήν μεσημβρινήν ἄκραν τῆς παλαιᾶς Λακωνικῆς. Ἐν τέλει, τότε ἐξωπλίσθη ἡ Δύσις κατά τοῦ φοβεροῦ ἐχθροῦ καί ἐξεστράτευσε μέ στρατιωτικήν δύναμιν ὑπέρ τῶν 100 χιλιάδων ἀνδρῶν πρός τόν κάτω Δούναβιν. Τό 1399 οἱ Τοῦρκοι ἡττήθησαν εἰς τήν ἐν Νικοπόλει τῆς Βουλγαρίας μάχην, καί κατά τό μέγιστον μέρος ἐσφάγησαν ἤ ᾐχμαλωτίσθησαν.
Τό 1391 ὁ Μανουήλ Β΄Παλαιολόγος διεδέχθη εἰς τόν θρόνον τῆς ΚΠόλεως τόν πατέρα του Ἰωάννην Ε΄. Ἀμφότεροι οὗτοι ἐγένοντο σχεδόν ὑποτελεῖς τοῦ Σουλτάνου, ὅστις ἐπολιόρκησε τήν πρωτεύουσαν. Ὁ Βαγιαζίτ Α΄ ἔθεσε σκληρούς ὅρους εἰς τούς Βυζαντινούς, τούς ὁποίους δέν ἀπεδέχθησαν πλήρως, μέ ἀποτέλεσμα νά ἐκστρατεύσῃ πρός κυρίευσιν τῆς ΚΠόλεως. Ὅμως ἕν αἰφνίδιον συμβάν ἐματαίωσε τήν ἐπιχείρησίν του. Ὁ φοβερός Μογγόλος Ταμερλάνος, ἀφοῦ ἔβαψε μέ ἀνθρώπινον αἷμα τήν Περσίαν, τήν Δαμασκόν καί τό Βαγδάτιον, ἐνίκησε τούς Τούρκους καί ἐφόνευσε τόν υἱόν τοῦ Βαγιαζίτ Α΄. Τότε ὁ σουλτᾶνος, λύσας τήν πολιορκίαν τοῦ Βυζαντίου, ἐξεστράτευσε κατά τοῦ Μογγόλου· νικηθείς ὅμως καί αἰχμαλωτισθείς παρά τήν Ἄγκυραν τῆς παλαιᾶς Γαλατίας τό 1402, ἀπέθανεν ἐκ τῆς λύπης κατά τό προσεχές ἔτος. Τόν Βαγιαζίτ Α΄ διεδέχθη ὁ Μωάμεθ Α΄.
Ὁ αὐτοκράτωρ Μανουήλ Β΄Παλαιολόγος, μαθών τήν αἰχμαλωσίαν τοῦ σουλτάνου Βαγιαζίτ Α΄, ἐπέστρεψεν εἰς τήν ΚΠολιν. Ἐνταῦθα ὁ λαός τόν ὑπεδέχθη ἐνθουσιωδῶς, μισῶν τόν πατέρα του Ἰωάννην Ε΄Παλαιολόγον διά προγενεστέραν δουλόφρονα Συνθήκην πληρωμῆς ἐτησίου φόρου πρός τούς Τούρκους. Τελευτήσαντος τοῦ Μανουήλ Β΄Παλαιολόγου τό 1425, ἀνῆλθεν εἰς τόν θρόνον ὁ υἱός του Ἰωάννης ΣΤ΄Παλαιολόγος.
Τῷ καιρῷ ἐκείνῳ τό Βυζαντινόν Κράτος διῃρέθη: καί ὁ μέν αὐτοκράτωρ Ἰωάννης ΣΤ΄Παλαιολόγος εἶχε τήν ΚΠολιν καί τινας πέριξ τόπους, ὁ ἀδελφός του Κωνσταντῖνος τήν Νότιον Πελοπόννησον ὡς Δεσπότης τῆς Λακωνίας, ὁ δέ τρίτος ἀδελφός Ἀνδρόνικος τήν Βόρειον Πελοπόννησον. Ἡ Ἤπειρος, Ἀκαρνανία καί Αἰτωλία, ἀπετέλουν ἰδίαν Δεσποτείαν, αἱ δέ Ἀθῆναι, ἡ Βοιωτία καί ἡ Θεσσαλία ἀπετέλουν Φραγκικόν Δουκᾶτον.
Ἐπί αὐτοκράτορος Ἰωάννου ΣΤ΄Παλαιολόγου τήν Ὀθωμανικήν ἀνωτάτην ἀρχήν ἀνέλαβεν ὁ Μουράτ Β΄, διαδεχθείς εἰς τήν ἐξουσίαν τόν Μωάμεθ Α΄, ὅστις οὐχί μόνον ὑπέταξε καί πάλιν τήν ἀποστατήσασαν Μικράν Ἀσίαν ἐκ τῆς ἐμφανίσεως τοῦ Ταμερλάνου, ἀλλ’ ἤρχισεν ἐκ νέου τάς κατακτήσεις πρός τόν Δούναβιν καί τόν Αἷμον. Παρά ταῦτα, ἡ Βυζαντινή αὐτοκρατορία συνέχισε νά διατηρῆται ἐν μέσῳ τοῦ Τουρκικοῦ Κράτους, καίτοι φόρου ὑποτελής ὑπάρχουσα εἰς τόν σουλτᾶνον, μέ πεπεριωρισμένην μόνον κυριαρχίαν ἐπί τῆς ΚΠόλεως καί τινας πέριξ αὐτῆς τόπους.
Εἰς τήν ἐμπερίστατον ταύτην κατάστασιν ὁ αὐτοκράτωρ Ἰωάννης ΣΤ΄ Παλαιολόγος ἐπεχείρησε νά λάβῃ βοήθειαν ἐκ τῆς Δύσεως, ὅπως καί οἱ δύο προκάτοχοι αὐτοῦ, ἑνώνων τήν Ἀνατολικήν Ἐκκλησίαν μέ τήν Ῥωμαϊκήν. Πρός τόν σκοπόν τοῦτον ἀπεδήμησε τό 1438 μετά τοῦ Πατριάρχου Ἰωσήφ καί πολλῶν ἐπισκόπων εἰς τήν Ἰταλίαν, ἔνθα καί ἤρχισαν μακραί καί σφοδραί συζητήσεις περί τοῦ Δόγματος: ἤτοι, ἐάν τό Ἅγιον Πνεῦμα ἐκπορεύεται ἐκ τοῦ Πατρός μόνον, ἤ καί ἐκ τοῦ Υἱοῦ, καί ἄλλων οὐσιωδῶν πραγμάτων, καθ’ ἥν στιγμήν τό ξίφος τῶν Ὀθωμανῶν ἠπείλει καθ’ ἑκάστην ἡμέραν ὅλον καί περισσότερον τό Βυζαντινόν Κράτος.
Ἐν τέλει, ὅτε μέ δισήμους καί ἀορίστους φράσεις συνωμολόγησαν κἄτι τό ἑνωτικόν, εἰς τήν ΚΠολιν ἐξεδηλώθη μεγάλη δυσαρέσκεια κατά τοῦ ἐπιστρέψαντος αὐτοκράτορος καί τῶν ἐπισκόπων αὐτοῦ, ὥστε οἱ περισσότεροι ἐπίσκοποι ἀνεκάλεσαν πάλιν τήν δοθεῖσαν συναίνεσιν, καί ὁ χωρισμός κατέστη μεγαλύτερος ἀπό πρότερον. Ὁ πάπας, ἕνεκα τοῦ ἑνωτικοῦ συμφώνου παρεκίνησε τούς Χριστιανούς ἡγεμόνας εἰς Σταυροφορίαν ἐναντίον τῶν Τούρκων. Τότε ἐξεστράτευσαν ἐναντίον τοῦ Μουράτ Β΄ὁ βασιλεύς τῆς Οὑγγαρίας Λαδίσλαος καί ὁ γενναῖος ἡγεμών τῆς Τρανσυλβανίας Ἰωάννης Οὑνυάδης, ἀλλ’ ἐνικήθησαν τό 1444 εἰς τήν ἐγγύς τῆς Βάρνης Βουλγαρίας μάχην.
Εὐτυχέστερος ὅλων εἰς τούς πολέμους μέ τούς Τούρκους ἦτο ὁ Ἕλλην Γεώργιος Καστριώτης, ὁ ἐπωνυμούμενος Σκεντέρμπεης, ἡγεμών τῆς Ἠπείρου καί Ἀλβανίας, τῆς ὁποίας οἱ κάτοικοι ὁμιλοῦν συγγενῆ γλῶσσαν πρός τήν Ἑλληνικήν, καί προφανῶς εἶναι ἀπόγονοι τῶν ἀρχαίων Πελασγῶν καί Ἰλλυριῶν. Ὁ Σκεντέρμπεης, μή λησμονῶν τήν Ἑλληνικήν καταγωγήν του καί διαφυγών ἐκ τοῦ Τουρκικοῦ Γενιτσαρικοῦ στρατοπέδου ἐνωρίς, κατέστη πολυθρύλητος διά τά κατορθώματά του, μακρόν ἐπιχειρήσας ὑπέρ Πίστεως καί Πατρίδος Ἀγῶνα.