Γράφει ὁ Γέρων Μαξίμος Ἰβηρίτης
4ον
Τό 1449 ἀπεφάσισε νά ἐκστρατεύσῃ ἐναντίον του ὁ ἴδιος ὁ Μουράτ Β΄ μετά φοβεροῦ στρατοῦ, ἀλλ’ ἔπαθε μεγάλην φθοράν καί ἐπέστρεψεν ἄπρακτος εἰς τήν Ἀδριανούπολιν. Τό ἑπόμενον ἔτος 1450 ἐπανελθών ὁ σουλτᾶνος μετά μεγαλυτέρου στρατοῦ καί πολιορκητικῶν μηχανῶν, ὅπως κυριεύσῃ τήν ὀχυράν Κρόϊαν, ὑπέστη καί πάλιν μεγάλην ζημίαν καί προέτεινεν εἰς τόν Σκεντέρμπεην νά τόν ἀναγνωρίσῃ ἡγεμόνα ἐπί πληρωμῇ μικροῦ φόρου· ἀποῤῥιφθείσης ὅμως τῆς προτάσεως ταύτης, ἐπέστρεψεν εἰς τήν Ἀνδριανούπολιν.
Ἐν τῷ μεταξύ, ἀποθανόντος ἀτέκνου τοῦ Ἰωάννου ΣΤ΄Παλαιολόγου τό 1448, εἰς τόν Βυζαντινόν θρόνον ἀνῆλθεν ὁ νεώτερος ἀδελφός αὐτοῦ καί τελευταῖος Παλαιολόγος, ὁ τέως Δεσπότης τῆς Λακωνίας Κωνσταντῖνος ΙΑ΄ ὁ Δραγάτσης. Ἀρχικῶς, ζῶντος τοῦ πατρός αὐτοῦ αὐτοκράτορος Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγου, ὁ Κωνσταντῖνος ἐκυβέρνα ὡς Δεσπότης τάς πόλεις τοῦ Εὐξείνου Πόντου· ἀλλά μετά τήν ἐπί Μουράτ Β΄ ἐπίθεσιν ἐναντίον τῆς ΚΠόλεως τό 1422 καί τοῦ στρατηγοῦ του Τουραχάν ἐναντίον τῆς Πελοποννήσου καί τήν ἐπακολουθήσασαν συναφθεῖσαν εἰρήνην τό 1424, οἱ Βυζαντινοί ἐγκατέλειψαν τάς πόλεις εἰς τήν Θρᾴκην καί ὁ Κωνσταντῖνος κατῆλθεν εἰς τήν Πελοπόννησον μετά τοῦ αὐτοκράτορος ἀδελφοῦ του Ἰωάννου ΣΤ΄Παλαιολόγου.
Σημειωτέον, ὅτι σύζυγος τοῦ Μανουήλ Β΄Παλαιολόγου καί μήτηρ τοῦ Κωνσταντίνου ΙΑ΄Παλαιολόγου καί τῶν ἀδελφῶν αὐτοῦ ὑπῆρξεν ἡ ἐπί 34 ἔτη αὐτοκράτειρα τοῦ Βυζαντίου Ἑλένη}Εἰρήνη Παλαιολογίνα Δραγάτση, ἡ μετέπειτα Ὁσία Ὑπομονή (†1450) [= ἡ τιμία κάρα της εὑρίσκεται εἰς τόν Ὅσιον Πατάπιον τῶν Γερανίων ὀρέων, ἐγγύς τῶν Ἀθηνῶν]. Αὕτη ἦτο θυγάτηρ τοῦ Ὀρθοδόξου Σέβου ἡγεμόνος τῆς μεταξύ Στρυμώνος καί Ἀξιοῦ περιοχῆς Κωνσταντίνου Δραγάση, καί ἐκοιμήθη τρία μόλις ἔτη πρό τῆς Ἁλώσεως.
Εἰς τόν Μωρέαν ὁ Κωνσταντῖνος συνεζεύχθη τήν ἀνεψιάν τοῦ Δεσπότου τῆς Δυτικῆς Ἑλλάδος Καρόλου Α΄ Τόκκου, ὀνόματι Μαγδαληνήν [= μετονομασθεῖσαν εἰς Θεοδώραν], λαβών ὡς προίκαν τήν Γλαρέντζαν τῆς Κυλλήνης Ἠλείας καί μέρος τῶν ἄλλων ἐν Πελοποννήσῳ τῆς νύμφης, ἥτις μετά ἕν ἔτος ἀπέθανεν. Ἀκολούθως κατέστη ἄρχων τοῦ ΒΔ. τμήματος τῆς Πελοποννήσου διά παραχωρήσεων καί τοῦ ἀδελφοῦ του Θεοδώρου Β΄, Δεσπότου τοῦ Μυστρᾶ.
Εἰς τήν Πελοπόννησον εἶχε μεθ’ ἑαυτοῦ τόν ἐκ παίδων φίλτατον Γεώργιον Φραντζῆν, ὡς ἀφωσιωμένον αὐτοῦ θεράποντα, ὅστις ἀργότερον ἔγραψε τό περίφημον «Χρονικόν», ὅπερ ἀποτελεῖ τήν σπουδαιοτέραν πηγήν διά τούς χρόνους τούτους καί διά τήν ἅλωσιν τῆς ΚΠόλεως. Ὁ Κωνσταντῖνος εἶχε σκοπόν νά καταστήσῃ ὁριστικῶς τάς Πάτρας πρωτεύουσαν τοῦ Πελοποννησιακοῦ Δεσποτάτου, καθώς ἐξεμυστηρεύθη εἰς τόν ἔμπιστον Φραντζῆν· καί εἰς περίπτωσιν κατά τήν ὁποίαν δέν θά κατώρθωνε τοῦτο, νά ἐπέστρεφεν εἰς τήν ΚΠολιν· ἄλλως τε ἐθεώρει τόν ἑαυτόν του διάδοχον τοῦ ἀδελφοῦ του εἰς τόν αὐτοκρατορικόν Θρόνον.
Ὁ Φραντζῆς, συνδεόμενος μετά τῆς Βασιλικῆς οἰκογενείας, τό 1427 εἶχε συνοδεύσει ὡς ἀξιωματοῦχος τόν Ἰωάννην Παλαιολόγον εἰς Πελοπόννησον. Ἐπί τινα δέ χρόνον παρέμεινε καί πλησίον τοῦ Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, κατ’ ἐντολήν τοῦ ὁποίου κατέλαβε τά φρούρια τῆς Σπάρτης καί Κυλλήνης, λαβών μέρος καί εἰς τήν ἐκστρατείαν τῶν Πατρῶν. Ὅταν ὁ Κωνσταντῖνος ΙΑ΄Παλαιολόγος ἀνῆλθεν εἰς τόν Θρόνον τό 1449, τόν ἠκολούθησε καί ἐγένετο αὐλικός· μάλιστα ἡγήθη καί διαφόρων διπλωματικῶν ἀποστολῶν.
Κατά τό διάστημα τῆς πολιορκίας τῆς ΚΠόλεως παρέστη μάρτυς τῶν γεγονότων καί συνῴδευσε τόν αὐτοκράτορα κατά τήν τελευταίαν αὐτοῦ ἐπιθεώρησιν τῶν τειχῶν, τήν νύκτα τῆς 28 πρός 29 Μαΐου 1453. Συλληφθείς δέ αἰχμάλωτος ὑπό τῶν Τούρκων μετά τῆς συζύγου καί τῶν τέκνων του, ἐξηγοράσθη καί κατέφυγεν ἀκολούθως εἰς τόν Μυστρᾶν, πλησίον τοῦ Δεσπότου Θωμᾶ Παλαιολόγου, ὅστις τοῦ ἐδώρησε δι’ ἀργυροβούλου τήν Κέρτεζην Καλαβρύτων, ἔνθα σῴζεται ὁ πύργος καί ἐν ἐρειπίοις ἡ ἄλλοτε τριῴροφος οἰκία διαμονῆς του. Τό 1457 μετέβη εἰς τήν Λευκάδα, καί τό ἑπόμενον ἔτος ἐγκατεστάθη εἰς τήν ὑπό τῶν Βενετῶν κατεχομένην Κέρκυραν. Τό 1468 ἐκάρη Μοναχός εἰς τήν Ἱ. Μονήν Ταρχανιωτῶν, ὑπό τό ὄνομα Γρηγόριος. Ἐκεῖ συνέγραψε καί τό «Χρονικόν» αὐτοῦ κατά προτροπήν τῶν εὐγενῶν τῆς νήσου· ἀποπεράτωσε δέ τοῦτο τό 1476 καί ἀπέθανε μεταξύ τῶν ἐτῶν 1478-1480,
Ἐπανερχόμενοι εἰς τά τοῦ Κωνσταντίνου ΙΑ΄Παλαιολόγου, οὗτος ὡς αὐτοκράτωρ πλέον καί ἐν ὄψει τοῦ κινδύνου τῆς Βασιλευούσης, ἐζήτησε ματαίως βοήθειαν ἀπό τόν πάπαν Νικόλαον Ε΄, ὑποσχεθείς τήν Ἕνωσιν τῶν Ἐκκλησιῶν, καί δεχθείς πρός τοῦτο τόν καρδινάλιον Ἰσίδωρον ὡς Ἔξαρχον αὐτοῦ. Ὁ Ἑλληνικός ὅμως Ὀρθόδοξος κλῆρος καί ὁ λαός ἦσαν ἕτοιμοι νά ὑποστοῦν μᾶλλον πᾶσαν ἄλλην θυσίαν, παρά νά ὑποταχθοῦν εἰς τόν Δυτικόν κλῆρον. Ὁ αὐτοκράτωρ ἀπετάθη εἰς μάτην καί πρός τούς βαθυπλούτους Ἕλληνας, ζητῶν νά προσφέρουν τούς θησαυρούς των πρός σωτηρίαν τοῦ Ἔθνους. Ἤδη, εἶχε σημάνει ἡ τελευταία ὥρα τῆς Βυζαντινῆς πρωτευούσης, ἀφότου ἀνεδείχθη σουλτᾶνος τῶν Τούρκων ὁ δραστήριος καί αἱμοδιψής Μωάμεθ Β΄, υἱός τοῦ Μουράτ Β΄.
Ὁ Μωάμεθ Β΄, ἀποφασίσας νά καταστήσῃ τήν ΚΠολιν καθέδραν τοῦ Κράτους του, ἐκήρυξε τόν πόλεμον εἰς τόν φόρον ὑποτελῆ Βυζαντινόν αὐτοκράτορα, καί προέβη 22ετής εἰς τήν πολιορκίαν τῆς ΚΠόλεως μετά τοῦ πελωρίου κανονίου τοῦ Ὀρβάν καί τῆς πολιορκητικῆς μηχανῆς Ἑλεπόλεως, ἄγων 300 χιλιάδας μαχητάς, ἐκτός τῶν προσερχομένων χάριν λαφυραγωγίας.
Ἡ Βυζαντινή πρωτεύουσα, εἰς τήν ὁποίαν ἐβόα ἄλλοτε τό πλῆθος 800 χιλιάδων κατοίκων, εἶχε συσταλῆ εἰς μικράν κατοικίαν 80 χιλιάδων ψυχῶν. Ὁ στρατός περιωρίζετο μετά τῶν ὀλίγων ξένων ἐπικούρων εἰς 7 περίπου χιλιάδας ἄνδρας καί τούτους μισθοφόρους [= καθότι ὁ συσταθείς τακτικός Βυζαντινός στρατός ἀπό τῆς ἐποχῆς τοῦ Κωνσταντίνου Δ΄ Πωγωνάτου εἶχε καταργηθῆ], ὁ δέ στόλος συνέκειτο ἐκ 10 μόνον πλοίων, εἰς τά ὁποῖα προσετέθησαν καί ἄλλα 15 τῶν Ἰταλῶν συμμάχων.
Παρ’ ὅλα ταῦτα, οἱ διχονοοῦντες Ἕλληνες ὁπλῖται μετά τῶν Γενουατῶν, ἀρχηγεύοντος τοῦ Ἰουστινιάνη, ἀνθίσταντο καρτερικῶς 50 ἡμέρας εἰς ὅλας τάς προσβολάς καί τάς πολιορκητικάς ἐργασίας, τοῦ ἐχθροῦ, κατακαύσαντες μάλιστα καί τήν ῥηθεῖσαν Ἑλέπολιν. Ἐν τέλει, τήν 29 Μαΐου 1453 οἱ Τοῦρκοι κατώρθωσαν καί ἀνέβησαν εἰς τά τείχη· ἄλλοι δέ γράφουν, ὅτι μία τῶν πυλῶν τῶν τειχῶν εὑρέθη αἴφνης ἀνοικτή, ἑτέρα δέ ἔμεινεν ἀφρούρητος, καί δι’ αὐτῶν τά Τουρκικά στίφη εἰσώρμησαν εἰς τήν Πόλιν καί φρικώδεις σκηναί ἐπηκολούθησαν.
Τότε ὁ μεγαλόφρων Κωνσταντῖνος ΙΑ΄Παλαιολόγος ἔλαβε μέρος καί ὁ ἴδιος ὡς ἁπλοῦς στρατιώτης εἰς τήν ἐπακολουθήσασαν σφοδράν μάχην, ἀναμειχθείς εἰς τά πυκνότατα τῶν μαχομένων στίφη. Ἀγωνιζόμενος δέ ἐπί τῶν χαρακωμάτων τῆς Πόλεως ὑπέρ Πίστεως καί Πατρίδος, ἔπεσεν ὡς ἥρως μέ τήν σπάθην τεθραυσμένην εἰς τήν χεῖρα: «Ἐκομίσατο (γράφει ὁ Φραντζῆς), τόν τοῦ μαρτυρίου στέφανον μή θελήσας προδοῦναι τοῖς ἀνόμοις τά βασίλεια, μήτε θελήσας τόν κίνδυνον διαφυγεῖν, δυνατοῦ ὄντος». Τό σῶμα τοῦ αὐτοκράτορος ἀνεγνωρίσθη ὑπό τῶν ἐχθρῶν ἐκ τῶν πορφυρῶν πεδίλων του· κοπεῖσα δέ ἡ κεφαλή αὐτοῦ, ἐστήθη ἐπί τῆς πορφυρᾶς στήλης ἐν τῇ πλατείᾳ τοῦ Αὐγουσταίου. Ὁ πεσών ἥρως αὐτοκράτωρ ὑπῆρξεν ὁ τελευταῖος Μάρτυς τοῦ Μεσαιωνικοῦ Ἑλληνισμοῦ, καί ταυτοχρόνως ὁ πρῶτος ἥρως τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ. Οὕτως ἐπῆλθε καί ἡ ἅλωσις τῆς Βασιλευούσης. Ἡ πλουσία, παμμεγίστη καί ἔνδοξος θεοφύλακτος Πόλις τοῦ τελευταίου προμαχῶνος τῆς Χριστιανοσύνης ἐν τῇ Ἀνατολῇ, ἡ ἄλλοτε βρίθουσα κατοίκων, μετεβλήθη ἐντός τριῶν ἡμερῶν εἰς ἔρημον φρικτήν καί αἱματόβρεκτον.