Τῆς κας Μαρίας – Ἐλευθερίας Γ. Γιατράκου, Δρ. Φιλ.
1ον
Μία σπουδαία μορφὴ ποὺ ἔλαμψε στὸ πνευματικὸ στερέωμα τοῦ Βυζαντίου καὶ ἔζησε στὰ χρόνια τῆς βασιλείας τοῦ αὐτοκράτορα Θεόφιλου (829-842 μ.Χ.) ὑπῆρξε ἡ Ὁσία Κασσιανὴ ἢ Κασ(σία) ἢ Ἐκασία ἢ Ἰκασία. Ἡγουμένη, ποιήτρια, Ὑμνογράφος, συνθέτρια, τῆς ἀποδίδεται τὸ ψαλλόμενο τὴ Μεγάλη Τρίτη τροπάριο, ποὺ ἀρχίζει μὲ τὶς λέξεις: «Κύριε ἡ ἐν πολλαῖς ἁμαρτίαις περιπεσοῦσα γυνή…».[1]
Γεννήθηκε μεταξὺ τοῦ 805 καὶ 810 μ.Χ. στὴν Κωνσταντινούπολη. Ἦταν γόνος ἀριστοκρατικῆς οἰκογένειας. Στὸν πατέρα της εἶχε ἀπονεμηθεῖ ὁ τίτλος τοῦ Κανδιδάτου στὴν αὐλὴ τῆς Βασιλεύουσας[2]. Γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο της ὑπάρχει κάποια ἀσάφεια ξεκινώντας ἀπὸ τὸ ὄνομά της, τὸ ὁποῖο ἀπαντᾶται στὶς πηγὲς μὲ τὶς τέσσερις παραπάνω παραλλαγές. Τὸ πρῶτο, Κασσιανὴ προέκυψε, ἴσως, ὡς ὄνομα καλογερικό. Τὸ δεύτερο Κασ(σ)ία, χρησιμοποιεῖται ἀπὸ τὴν ἴδια στὴν ἀκροστιχίδα τοῦ μοναδικοῦ σωζόμενου κανόνα της. Οἱ δύο τελευταῖες παραλλαγές, Εἰκασία καὶ Ἰκασία, προέκυψαν ἀπὸ τὸ λάθος ἑνὸς ἀντιγραφέα ποὺ προσέθεσε τὸ γράμμα «Ι»[3].
Στοιχεῖα γιὰ τὴ ζωὴ τῆς Κασσιανῆς μᾶς δίνουν, ὁ Συμεὼν ὁ Μάγιστρος, τὸν ὁποῖο ἀκολουθοῦν καὶ ἄλλοι, μεταξὺ δὲ αὐτῶν καὶ ὁ Λέων Γραμματικός, ὁ Ἰωάννης Ζωναρᾶς καὶ ἄλλοι. Ἡ Κασσιανὴ ἀνήκει στοὺς πρώτους μεσαιωνικοὺς συνθέτες, τὰ ἔργα τῶν ὁποίων σώζονται, ἀλλὰ μποροῦν καὶ νὰ ἑρμηνευτοῦν ἀπὸ σύγχρονους εἰδικοὺς καὶ μουσικούς. Ἔχουν διασωθεῖ περίπου 50 ἀπὸ τοὺς ὕμνους της καὶ 23 περιλαμβάνονται στὰ λειτουργικὰ βιβλία τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας. Δὲν εἶναι εὔκολο νὰ προσδιορισθεῖ ἀκριβῶς ὁ ἀκριβὴς ἀριθμὸς τοῦ ἔργου της, ἀφοῦ σὲ διαφορετικὰ χειρόγραφα ἀποδίδεται ὁ ἴδιος ὕμνος σὲ διαφορετικὰ πρόσωπα, ἐνῶ συχνὰ δὲν διασώζεται τὸ ὄνομα τοῦ ὑμνογράφου.
Ἐπιπλέον σώζονται 789 μὴ ὑμνολογικοὶ στίχοι. Πρόκειται γιὰ «γνωμικά». Ἡ Κασσιανὴ τιμᾶται ἀπὸ τὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία σὰν ἁγία στὶς 7 Σεπτεμβρίου[4].
Ἡ Κασσιανὴ συνδύαζε ἐξωτερικὴ ὀμορφιά, φυσικὸ ἀλλὰ κυρίως ἐσωτερικό, πνευματικὸ κάλλος καὶ εὐφυΐα. Σύμφωνα μὲ πληροφορίες τριῶν βυζαντινῶν χρονικογράφων, τοῦ Συμεὼν τοῦ μεταφραστῆ, τοῦ Γεώργιου Ἁμαρτωλοῦ καὶ τοῦ Λέοντος τοῦ Γραμματικοῦ, ἡ Κασσιανὴ ἔλαβε μέρος στὴν τελικὴ ἐπιλογὴ νύφης γιὰ τὸν αὐτοκράτορα Θεόφιλο, τὴν ὁποία εἶχε ὀργανώσει ἡ μητριά του, Εὐφροσύνη. Κατὰ τὴν τελετὴ αὐτὴ ὁ αὐτοκράτορας συνήθιζε νὰ ἐπιλέγει τὴ σύζυγο τῆς ἀρεσκείας του, δίνοντάς της ἕνα χρυσὸ μῆλο. Ἡ τελετὴ αὐτὴ τοποθετεῖται χρονικὰ τὸ 821 ἢ τὸ 830[5]. Θαμπωμένος ἀπὸ τὴν ὀμορφιὰ τῆς Κασσίας ὁ νεαρὸς αὐτοκράτορας τὴν πλησίασε καὶ τῆς εἶπε: «Ὡς ἄρα διὰ γυναικὸς ἐρρύη τὰ φαῦλα». [ἀπὸ τὴ γυναίκα ἦλθαν στὸν κόσμο τὰ κακὰ (πράγματα)]. Ἀναφερόμενος στὴν ἁμαρτία καὶ τὶς συμφορὲς ποὺ προέκυψαν ἀπὸ τὴν Εὔα. Ἡ Κασσία, εὔστροφη καὶ ἑτοιμόλογη, τοῦ ἀπάντησε: «Ἀλλὰ καὶ διὰ γυναικὸς πηγάζει τὰ κρείττω». (Ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὴ γυναίκα ἦλθαν στὸν κόσμο τὰ καλά), ἀναφερόμενη σαφῶς στὴν ἐλπίδα τῆς σωτηρίας ἀπὸ τὴν ἐνσάρκωση τοῦ Χριστοῦ μέσῳ τῆς Παναγίας. Μία σπουδαία στιχομυθία ποὺ σημάδεψε τὸν ἱστορικὸ χρόνο.
«Ἐκ γυναικὸς τὰ χείρω»| Καὶ «ἐκ γυναικὸς τὰ κρείττω».
Λέγεται ὅτι ὁ ἐγωισμὸς τοῦ Θεόφιλου τραυματίσθηκε μὲ ἀποτέλεσμα νὰ ἀπορρίψει τὴν Κασσιανὴ καὶ νὰ ἐπιλέξει τὴν Θεοδώρα ἀπὸ τὴν Παφλαγονία τῆς Μικρᾶς Ἀσίας ὡς σύζυγο, ἡ ὁποία συνέβαλε τὰ μέγιστα στὴν ἀναστήλωση τῶν Ἁγίων εἰκόνων. Ὁ διάλογος μεταξύ τοῦ αὐτοκράτορος καὶ τῆς Εἰκασίας εὑρίσκεται σὲ λόγο «Εἰς τὸν Εὐαγγελισμὸν τῆς Θεοτόκου», ποὺ ἀποδίδεται στὸν Χρυσόστομο ἢ στὸν Γρηγόριο τὸν Θαυματουργὸ (Patrologia Graeca, 50 795A), μᾶλλον ὅμως προέρχεται ἀπὸ τὸν Πρόκλο, Κωνσταντινουπόλεως (434-466)[6]. Κατ’ ἄλλους οἱ διηγήσεις τοῦ ἐπεισοδίου ἐμφανίζονται 100 περίπου χρόνια, ἀφοῦ ἔζησε ὁ Θεόφιλος.
Οἱ ἑπόμενες πληροφορίες ποὺ σώζονται γιὰ τὴν Κασσιανὴ ἀναφέρουν ὅτι τὸ 843 μ.Χ. ἵδρυσε ἕνα κοινόβιο στὰ δυτικὰ τῆς Κωνσταντινούπολης, κοντὰ στὰ τείχη τῆς πόλης, τοῦ ὁποίου ἔγινε ἡ πρώτη ἡγουμένη. [7] Ἀπὸ μία ἐπιστολὴ τοῦ Θεόδωρου Στουδίτου πληροφορούμαστε γιὰ τὴν ἐνέργεια τῆς Κασσιανῆς νὰ πάει στὸ μοναστήρι. Ἐξάλλου ἡ Κασσιανὴ διατηροῦσε στενὴ σχέση μὲ τὴ γειτονικὴ Μονὴ Στουδίου, ἡ ὁποία διαδραμάτισε σημαντικὸ ρόλο στὴν ἐπανέκδοση βυζαντινῶν λειτουργικῶν βιβλίων τὸν 9ο καὶ 10ο αἰώνα, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ σωθεῖ τὸ ἔργο της. (Kurt Sherry, σελ. 56).
Στὴ συνέχεια ἡ Κασσιανὴ ἐξαφανίζεται ἀπὸ τὸ ἱστορικὸ προσκήνιο. Καμιὰ ἄλλη βυζαντινὴ ἢ ἄλλη πηγή, κοσμικὴ ἢ ἐκκλησιαστική, δὲν μᾶς πληροφορεῖ ἂν ἐξορίστηκε ἀπὸ τοὺς εἰκονομάχους ἢ τοὺς εἰκονόφιλους αὐτοκράτορες. Σύμφωνα μὲ μία ἀνεπιβεβαίωτη παράδοση, ἡ Κασσιανὴ ταξίδεψε στὴν Ἰταλία καὶ στὴν Κρήτη, κατὰ τὴ διάρκεια τῆς Εἰκονομαχίας καὶ ἀργότερα ἐγκαταστάθηκε μέχρι τὸ τέλος τῆς ζωῆς της στὴν Κάσο, ὅπου καὶ ἀπεβίωσε μεταξύ τοῦ 867 καὶ τοῦ 890. [8] Μετὰ τὸ θάνατό της τοποθέτησαν τὸ σῶμα της σὲ μαρμάρινη λάρνακα καὶ τὴν ἔβαλαν σὲ παρεκκλήσιο ἀφιερωμένο στὸ ὄνομά της. Σώζεται σήμερα ἡ λάρνακα καὶ τὸ βυζαντινὸ ψηφιδωτὸ τοῦ 9ου μ.Χ. αἰώνα. Ἐπίσης στὸ ἐκκλησάκι ὑπάρχει ἐντοιχισμένη πλάκα μὲ σημεῖο τοῦ σταυροῦ καὶ χρονολογία 890 μ.Χ. Κατὰ πληροφορίες πάλι, τὰ ὀστᾶ τῆς Κασσιανῆς μεταφέρθηκαν ἀπὸ τὴν Κάσο στὴν Ἰκαρία. Παρόλο ποὺ κανένας συναξαριστὴς δὲν τὴν ἀναφέρει οἱ Κάσιοι χάρη στὴ συγγένειά της μὲ τὸ νησί τους καθιέρωσαν τὴ μνήμη της τὴν 7η Σεπτεμβρίου καὶ ὁ Γεώργιος Σασσὸς ὁ Κάσιος συνέθεσε καὶ εἰδικὴ Ἀκολουθία, ποὺ δημοσιεύθηκε στὴν Ἀλεξάνδρεια τὸ 1889 μ.Χ. στὸ Τυπογραφεῖο τῆς Μεταρρυθμίσεως.[9] Τὸ ἔργο τῆς Κασσιανῆς εἶναι διαχρονικὸ καὶ πάντα ἐπίκαιρο καὶ συγκινεῖ ἰδιαίτερα τὸν ὀρθόδοξο κόσμο.
Στὴν Κασσιανὴ ἀποδίδονται γύρω στὰ 45 ἔργα, ἀπὸ τὰ ὁποῖα τὰ 23 σίγουρα εἶναι δικά της. Ἔχει ἐπίσης μελοποιήσει κείμενα διαφόρων ὑμνογράφων. Ἀπὸ τὰ πιὸ γνωστὰ τροπάρια εἶναι τὸ περίφημο «Κύριε, ἡ ἐν πολλαῖς ἁμαρτίαις περιπεσοῦσα γυνὴ» σὲ ἦχο πλάγιο δ΄ ποὺ ψάλλεται στοὺς ναοὺς τὸ βράδυ τῆς Μεγάλης Τρίτης, καθὼς καὶ οἱ εἱρμοὶ ἀπὸ τὴν α΄ καὶ ε΄ ὠδὴ τοῦ Κανόνος τοῦ Μεγάλου Σαββάτου «Κύματι θαλάσσης». Τὸ μεγαλύτερο μέρος τοῦ ἔργου της ἀποτελεῖται ἀπὸ στιχηρὰ γιὰ ἑορταζόμενους Ἁγίους. Στὴν Κασσιανὴ ἀποδίδεται καὶ ὁ τετραώδιος Κανόνας «Ἄφρων γηραλέε», ὅπως καὶ πολλὰ δοξαστικά, μεταξὺ τῶν ὁποίων καὶ ἕνα περίφημο δοξαστικὸ τῶν Χριστουγέννων, τὸ «Αὐγούστου μοναρχήσαντος», σὲ ἦχο β΄.
Σημειώσεις:
[1] el.wikipedia.org [2] Μιχαὴλ Κυριάκης, Ἡ Κασσιανὴ καὶ τὸ ἀνέκδοτο θεατρικό της ἔργο, The tragedy of a learned woman in 9th century Constantinople,Βυζαντινὸς Δόμος, τ. 1 (1987) σελ. 80 [3] Φωτεινὴ Βλαχοπούλου, Βιβλιογραφικὸ δοκίμιο γιὰ τὴν Κασ(σία) – Κασ(σ)ιανή. Ὁ θρῦλος γύρω ἀπὸ τὴ βυζαντινὴ ποιήτρια καὶ ἡ ἱστορικότητά του, Βυζαντινὸς Δόμος. Τόμ. 1 (1987) σελ. 140. [4] Συναξαριστὴς τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος» (web.archive.org) [5] Φωτεινὴ Βλαχοπούλου, Ὅ.π. σελ. 139. [6] Σταῦρος Κουρούσης, 1999, Ἐπετηρὶς Βυζαντινῶν Σπουδῶν, τ. 4 (ΜΘ) [7] “Other Women’s Voices” (home.infionline.net). [8] Sanidopoulos, John.”The tomb of Saint Kassiani in Kasos” (web.archive.prg) [9] diakonima.gr