Ὑπὸ Δρ. Φίλ. Μαρίας – Ἐλευθερίας Γ. Γιατράκου
3ον
Στὸ ἄκουσμα αὐτῶν τῶν λόγων τοῦ Ἀριστοτέλη οἱ ἀκροατὲς μποροῦσαν νὰ φέρουν στὸ νοῦ τους τὴ σκηνὴ ἀπὸ τὸν πλατωνικὸ Πρωταγόρα, ὅπου ὁ Σωκράτης, βλέποντας πὼς ἡ συζήτησή του μὲ τὸν Πρωταγόρα στὸ σπίτι τοῦ Καλλία τοῦ γιοῦ τοῦ Ἱππόνικου δὲν προχωροῦσε πιὰ καὶ τόσο ὁμαλὰ βρίσκει μία πρόφαση καὶ σηκώνεται νὰ φύγει. Ἀλλά, τὴ στιγμὴ ποὺ ὁ Σωκράτης ἑτοιμαζόταν νὰ φύγει, τὸν ἔπιασε μὲ τὸ δεξὶ χέρι ὁ Καλλίας, μὲ τὸ ἀριστερὸ ἔπιασε τὸν τρίβωνά του καὶ τοῦ εἶπε χαρακτηριστικὰ «οὐκ ἀφήσομέν σε, ὦ, Σώκρατες· ἐὰν γὰρ σὺ ἐξέλθῃς, οὐχ ὁμοίως ἡμῖν ἔσονται οἱ διάλογοι δέομαι οὖν σου παραμεῖναι ἡμῖν». Δὲν θὰ σ’ ἀφήσουμε Σωκράτη, νὰ φύγεις γιατί ἂν φύγεις ἐσύ, δὲν θά ’ναι πιὰ ἴδια ἡ συζήτησή μας. Σὲ παρακαλῶ, λοιπόν, νὰ μείνεις μαζί μας. Ἀνάλογοι πίνακες ὑποστηρίζει ὁ Jackson θὰ κοσμοῦσαν τὴν αἴθουσα τοῦ Ἀριστοτέλη, ὅπως μία σκηνὴ ἐμπνευσμένη ἀπὸ τὸ προοίμιο τοῦ Πλατωνικοῦ Φαίδωνα17, τότε ποὺ ὁ Σωκράτης ἀνακαθισμένος στὸ κρεββάτι του στὴ φυλακὴ συζητοῦσε μὲ τοὺς μαθητὲς καὶ τοὺς φίλους του. Οἱ ἰδέες τοῦ Ἀριστοτέλη ποὺ μετέδιδε στοὺς μαθητές του μὲ τὴ διδασκαλία του τὸν ἔφεραν ἀντιμέτωπο μὲ τοὺς συναδέλφους του στὴν Ἀκαδημία, τὸν Ἡρακλείδη, τὸν Σπεύσιππο, τὸν Ξενοκράτη. Ἀκόμη καὶ οἱ ἀπόψεις τοῦ Πλάτωνα δὲν ξέφυγαν τὴν κριτική του. Γι’ αὐτὸ τὸ λόγο ὁ Ἀριστοτέλης εἶχε λίγους φίλους καὶ πολλοὺς ἐχθρούς. Ὅταν εἶχε νὰ διαλέξει ἀνάμεσα στοὺς φίλους του καὶ στὴν ἀλήθεια, μᾶς διαβεβαιώνει ὁ ἴδιος ὅτι θεωροῦσε «ὅσιον προτιμᾶν τὴν ἀλήθειαν». Ὁ Ἀριστοτέλης πίστευε ὅτι τὸ γνώρισμα τοῦ ἀληθινοῦ φιλοσόφου εἶναι νὰ ἔχει τὸ κουράγιο ἀκόμη «καὶ τὰ οἰκεῖα ἀναιρεῖν ἐπὶ σωτηρίᾳ τῆς ἀληθείας»18 (ἀκόμη καὶ τὶς δικές του ἀπόψεις νὰ ἀναιρεῖ, ἂν εἶναι νὰ σωθεῖ ἡ ἀλήθεια).
Τὸ Μάϊο τοῦ 347 πέθανε ὁ Πλάτωνας σὲ ἡλικία 80 χρόνων κι ἀμέσως μετὰ ὁ Ἀριστοτέλης ἐγκατέλειψε καὶ τὴν Ἀκαδημία καὶ τὴν Ἀθήνα.19 Προφανῶς, ὅπως ὑποστηρίζει ὁ W. Jaeger ἡ ἀναχώρησή του ὀφείλεται σὲ ἐσωτερικὴ κρίση στὴ ζωή του. Ὁ Ἀριστοτέλης αἰσθάνθηκε μία ἰδεολογικὴ διάσταση πρὸς τὸ δάσκαλό του, ποὺ μεγάλωνε ὅσο μεγάλωνε ἡ χρονικὴ ἀπόσταση ποὺ τὸν χώριζε ἀπὸ τὸ θάνατό του.
Ἐξάλλου, ὁ Σπεύσιππος ὁ πλησιέστερος συγγενὴς τοῦ Πλάτωνα, ἦταν τὸ μοναδικὸ ἄτομο ὅπως ὅριζε τὸ ἀττικὸ δίκαιο ποὺ ἔπρεπε νὰ διαδεχθεῖ τὸν Πλάτωνα καὶ νὰ κληρονομήσει ἀπὸ κάθε ἄποψη τὴν περιουσία τῆς Σχολῆς.20
Ὁ Ἀριστοτέλης ἔφυγε ἀπὸ τὴν Ἀθήνα καὶ λόγω τῆς ὄξυνσης τῶν σχέσεων τῶν Ἀθηναίων μὲ τὸ Φίλιππο, συνδέθηκε μὲ τὸν Ἑρμεία τὸν κατοπινὸ τύραννο τοῦ Ἀταρνέα, τὸν ὁποῖον ἐμύησαν αὐτὸς καὶ ὁ Ξενοκράτης στὴν πλατωνικὴ φιλοσοφία. Ὁ Ἀριστοτέλης ἔμεινε στὴν Ἄσσο τρία χρόνια (348 – 345 π.Χ.) καὶ ἀπὸ ἐκεῖ πέρασε στὴ Λέσβο καὶ ἐγκαταστάθηκε καὶ μέχρι τὸ 342 π.Χ., ὅποτε τὸν προσκάλεσε ὁ βασιλιὰς τῆς Μακεδονίας Φίλιππος, νὰ ἀναλάβει τὴ διαπαιδαγώγηση τοῦ νεαροῦ τότε Ἀλέξανδρου, τοῦ μετέπειτα Μεγάλου Ἀλεξάνδρου. Ἔμεινε στὴ Μακεδονία μέχρι τὸ 333 π.Χ. Ἐκεῖ, ἐκτὸς ἀπὸ τὴ διαπαιδαγώγηση τοῦ Ἀλέξανδρου ἐπιδόθηκε στὶς θεωρητικὲς μελέτες καὶ ἐνασχολήσεις τὶς ὁποῖες διέκοψε τὸ 341 ὁ τραγικὸς θάνατος τοῦ φίλου του Ἑρμεία, πρὸς τιμὴν τοῦ ὁποίου ὁ Ἀριστοτέλης ἔγραψε τὸν περίφημο ὕμνο στὴν ἀρετὴ (Ἀρετὴ πολύμοχθε).21
Μετὰ τὴν ἄνοδο στὸ θρόνο τῆς Μακεδονίας τοῦ μαθητῆ του Ἀλέξανδρου, ὁ Ἀριστοτέλης ἐγκαταστάθηκε στὴν Ἀθήνα καὶ ἵδρυσε τὸ Λύκειο (ἢ τὴν Περιπατητικὴ Σχολὴ) καὶ τὸ ὁποῖο ἔφεραν πρόσφατα στὸ φῶς οἱ ἀρχαιολογικὲς ἔρευνες καὶ ἀνασκαφές. Στὴν Ἀθήνα, ὁ Ἀριστοτέλης ἔμεινε διδάσκοντας καὶ συγγράφοντας μέχρι τὸ 323 π.Χ., ὁπότε πέθανε ὁ Ἀλέξανδρος καὶ ἡ θέση του στὸ ἄστυ κατέστη δυσχερής, διότι ἐκτὸς τῶν ἄλλων κατηγορήθηκε γιὰ προσβολὴ τῶν θεῶν. Ἔτσι, ἀναγκάστηκε νὰ φύγει γιὰ τὴν Χαλκίδα, ὅπου πέθανε ἀπὸ στομαχικὸ νόσημα τὸ ἑπόμενο ἔτος (322 π.Χ.)22 μέσα σὲ θλίψη καὶ μελαγχολία.
Οἱ Σταγειρίτες ἔφεραν καὶ ἔθαψαν τὴ σορό του στὴν πατρίδα του μὲ ἐξαιρετικὲς τιμές. Οἱ συμπολίτες του τὸν ὀνόμασαν «οἰκιστὴ» τῆς πόλης καὶ ἔκτισαν βωμὸ πάνω στὸν τάφο του. Στὴ μνήμη του καθιέρωσαν γιορτὴ τὰ «Ἀριστοτέλεια» καὶ ὀνόμασαν ἕνα ἀπὸ τοὺς μῆνες «Ἀριστοτέλειο». Ἡ πλατεῖα ὅπου θάφτηκε ὁρίστηκε ὡς τόπος τῶν συνεδρίων τῆς βουλῆς.
Φεύγοντας ἀπὸ τὴν Ἀθήνα ὁ Ἀριστοτέλης, ἄφησε Διευθυντὴ τῆς Σχολῆς τὸ μαθητή του Θεόφραστο, ποὺ τὸν ἔκρινε ὡς τὸν πιὸ κατάλληλο. Ἔτσι, τὸ πνευματικὸ Ἵδρυμα τοῦ Ἀριστοτέλη ἐξακολούθησε νὰ ἀκτινοβολεῖ καὶ μετὰ τὸ θάνατο τοῦ μεγάλου δασκάλου.23
Τὸ ἔργον τοῦ Ἀριστοτέλους
Ὁ Ἀριστοτέλης δὲν ἔδειξε ἐνδιαφέρον γιὰ δημοσίευση τῶν ἔργων του, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ μὴ ὑπάρχουν σήμερα διαθέσιμα πολλὰ ἀπὸ αὐτά. Ποτὲ δὲ δημοσίευσε τὰ βιβλία του, ἐκτὸς ἀπὸ τοὺς διαλόγους του. Γιὰ τὴν ἱστορία τῶν πρωτότυπων συγγραμμάτων του ἀντλοῦμε πληροφορίες ἀπὸ τὸν Στράβωνα στὴν «Γεωγραφία» του καὶ ἀπὸ τὸν Πλούταρχο στὸ βιβλίο του «Βίοι Παράλληλοι, Σύλλας».
Κατὰ τὸν ὑπολογισμὸ τῶν Ἀλεξανδρινῶν ὁ Ἀριστοτέλης ἔγραψε περίπου 400 βιβλία καὶ κατὰ τὸν ὑπολογισμὸ τοῦ Διογένη τοῦ Λαέρτιου τὸ ἔργο του ἀνέρχεται σὲ 45 μυριάδες στίχους, ἐπακριβῶς σὲ 445.270 στίχους. Μεγάλο μέρος ἀπὸ αὐτὸ χάθηκε. Ἀνῆκε στὴν κατηγορία τῶν δημόσιων ἢ «ἐξωτερικῶν» μαθημάτων ποὺ ἦταν γραμμένα σὲ διαλογικὴ μορφή.
Ἀπὸ αὐτὰ σώθηκε μόνον ἡ «Ἀθηναίων Πολιτεία», σ’ ἕνα πάπυρο ποὺ βρέθηκε στὴν Αἴγυπτο. Τὰ σωζόμενα σήμερα ἔργα του ἀντιστοιχοῦν στὴ διδασκαλία ποὺ ὁ Ἀριστοτέλης ἔκανε στοὺς προχωρημένους μαθητές του καὶ ποὺ χαρακτηρίζονται ὡς «ἀκροαματικὲς ἢ ἐσωτερικές». Γι’ αὐτὸ καὶ εἶναι γραμμένα σὲ συνεχῆ λόγο καὶ ὄχι σὲ διάλογο. Ὁ κατάλογος τοῦ Ἡσυχίου εἶναι προσηρτημένος στὴ βιογραφία τοῦ Ἀριστοτέλη καὶ περιλαμβάνει 197 τίτλους συγγραφῶν καὶ οὐσιαστικὰ συμπίπτει μὲ τὸν κατάλογο τοῦ Διογένη τοῦ Λαέρτιου.24
Ὁ κατάλογος τῶν ἔργων τοῦ Ἀριστοτέλη ποὺ ἰσχύει σήμερα εἶναι αὐτὸς ποὺ κατάρτισε ὁ Em. Becker στὴν α΄ ἔκδοση τῶν ἔργων τοῦ Ἀριστοτέλη ἀπὸ τὴ Βερολίνειο Ἀκαδημία σὲ δύο τόμους τὸ 1831, στοὺς ὁποίους ἀργότερα προστέθηκαν ἄλλοι τρεῖς τόμοι.
Ὁ Becker στηρίχθηκε στοὺς τρεῖς ἀρχαίους καταλόγους 1) τοῦ Διογένη τοῦ Λαέρτιου, 2) τοῦ Πτολεμαίου Χαίνου (;) καὶ 3) στὸν κατάλογο τὸν προσαρτημένο στὴ βιογραφία τοῦ Ἀριστοτέλη ἀπὸ τὸν Ἡσύχιο.25 Ἡ συνηθέστερη κατάταξη τῶν ἔργων τοῦ Ἀριστοτέλη εἶναι ἡ ἑξῆς:
Λογικὰ ἢ Ὄργανον, ποὺ ἀποτελοῦν πραγματεῖες γιὰ τὴ γνώση καὶ εἶναι οἱ ἑξῆς:
– Περὶ Ἑρμηνείας
– Κατηγορίαι
– Ἀναλυτικὰ Ὕστερα
– Τοπικοὶ καὶ Σοφιστικοὶ Ἔλεγχοι
Οἱ πραγματεῖες αὐτὲς ἀποτελοῦν τὴν αἰώνια δόξα τοῦ φιλοσόφου, διότι αὐτὸς πρῶτος διατύπωσε τοὺς νόμους τῆς ἀνθρώπινης νόησης καὶ τοὺς τρόπους τοῦ συλλογισμοῦ.
– Φυσικά, τὰ ὁποῖα περιλαμβάνουν τὶς ἑξῆς πραγματεῖες. Φυσικὴ ἀκρόαση (8 βιβλία), Περὶ οὐρανοῦ (4 βιβλία), περὶ γενέσεως καὶ φθορᾶς (3 βιβλία), Μετεωρολογικὰ (4 βιβλία), Περὶ κόσμου (ψευδεπίγραφο).
Ἐξάλλου, στὸ ἔργο του Βιολογικὰ περιλαμβάνονται 10 βιβλία «Περὶ ζῴων ἱστορίας», 4 βιβλία «περὶ ζῴων μυρίων», 1 βιβλίο «Περὶ ζῴων πορείας», «Περὶ ζῴων κινήσεις» 5 βιβλία, «Περὶ ζῴων γενέσεως» καὶ «Περὶ φυτῶν» ψευδεπίγραφο.
Μὲ τὰ ἔργα αὐτὰ ὁ Ἀριστοτέλης ἔγινε ὁ δημιουργὸς τῆς φυσικῆς ἐπιστήμης, τῆς ζωολογίας καὶ τῆς συγκριτικῆς ἀνατομίας. Μὲ τὶς πραγματεῖες του αὐτὲς ἔστρεψε ὁ Ἀριστοτέλης τὴ φιλοσοφικὴ συζήτηση στὸ γόνιμο ἔδαφος τοῦ αἰσθητοῦ κόσμου.
Ἄλλη κατηγορία βιβλίων του «Περὶ Ψυχολογίας» μὲ 3 βιβλία, «Περὶ ψυχῆς», «Περὶ αἰσθήσεως καὶ αἰσθητῶν», «περὶ μνήμης καὶ ἀναμνήσεων», «Περὶ ὕπνου καὶ ἐγρηγόρσεως», «Περὶ ἐνυπνίων», «Περὶ μαντικῆς τῆς ἐν τοῖς ὕπνοις», «Περὶ μακροβιότητος καὶ βραχυβιότητος», «Περὶ ζωῆς καὶ θανάτου», «Περὶ ἀναπνοῆς», «Περὶ πνεύματος» (ψευδεπίγραφο).
Σημειώσεις:
17. Δημ. Λυπουρλής, ὅ.π., σ. 31. 18. Ἠθικὰ Νικομάχεια Α΄, σ. 1096α 16. 19. Δημήτρης Λυπουρλής, ὅ.π., σ. 33. 20. Ἴδιος, ὅ.π., σ. 34. 21. Βλ. Ἀριστοτέλης, Ἅπαντα, τ. 6ος, Ἠθικὰ Εὐδήμεια, φιλολογικὴ ὁμάδα Κάκτου, ὅ.π., σ. 14, 15. 22. Ἴδιος, ὅ.π., σ. 15. 23. Βλ. Ἀριστοτέλης, wikipedia, σ. 4. 24. Wikipedia, ὅ.π., σ. 4. 25. Βλ. Ἀριστοτέλης, φιλολογικὴ ὁμάδα Κάκτου, Ἅπαντα, τ. 6, Ἠθικὰ Εὐδήμεια, ὅ.π., σ. 15.