Γράφει ὁ Γέρων Μάξιμος Ἰβηρίτης
6ον
Ἑπτά μῆνας μετά τήν Ἅλωσιν ἔσπευσε νά ἀποκαταστήσῃ καί τό ἀκέφαλον Πατριαρχεῖον, τό ὁποῖον ἦτο δεύτερος εἰς ἰσχύν καί ἀξία θεσμός τῆς καταλυθείσης αὐτοκρατορίας· ἄλλως τε ἦτο καί ἡ ἐποχή, κατά τήν ὁποίαν ὁ θρησκευτικός παράγων συμμετεῖχεν ἐνεργῶς εἰς τάς ἐξελίξεις. Ὁ Ἑλληνομαθής σουλτᾶνος, ἐκμεταλλευθείς τότε τήν κυριαρχοῦσαν διάστασιν μεταξύ τῶν Ὀρθοδόξων μετά τήν περιπέτειαν τῆς Συνόδου τῆς Φεῤῥάρας-Φλωρεντίας 1438-1439, κατά τήν ὁποίαν ἡ πολιτική ἡγεσία τῶν Ἑλληνορθοδόξων διεχωρίσθη εἰς τούς ἑνωτικούς καί ἀνθενωτικούς, προσέφερε τόν Πατριαρχικόν Θρόνον εἰς τούς δευτέρους, ὑπό τήν ἡγεσίαν τοῦ Γενναδίου Β΄ Σχολαρίου.
Ὁ νέος Πατριάρχης ὑπῆρξεν ὁ κορυφαῖος ἡγέτης τῆς Ὀρθοδόξου Χριστιανικῆς Ἐκκλησίας καί ὁ Ἐθνάρχης τοῦ Ἑλληνικοῦ Γένους, ἐν καιρῷ ὀδύνης καί θλίψεων πολλῶν, καί ἐστήριξε πολύ τό δοῦλον Γένος τῶν Ἑλλήνων. Εἰς τήν ΚΠολιν ἵδρυσε τήν Μεγάλην τοῦ Γένους Σχολήν, ἥτις διεδραμάτισε σωτήριον ῥόλον διά τήν διάσωσιν τῆς Γλώσσης, τῆς Πίστεως καί τῆς Ἱστορίας.
Ὡς γνωστόν, τό Φθινόπωρον τοῦ 1436, ὅτε ὁ αὐτοκράτωρ Ἰωάννης Η΄ ὁ Παλαιολόγος, πρό τοῦ ἐπαπειλουμένου ἐκ τῶν Τούρκων κινδύνου, συνεκάλεσεν εἰς τάς κοινάς συνεδρίας ἐν τῷ Παλατίῳ τούς ἐπισημοτέρους κληρικούς καί πολιτικούς τῆς ἐπικρατείας, ὅπως συσκεφθοῦν ἐπί τῆς ἑνιαίας στάσεως τῶν Ἀνατολικῶν κατά τήν ἀποφασισθεῖσαν νά συγκληθῇ ἐν Ἰταλίᾳ Σύνοδον, πρός ἐξασφάλισιν βοηθείας ἐκ τῆς Δύσεως, τῶν συσκέψεων ἐκείνων μετεῖχε καί ὁ Σχολάριος, ὅστις εἶχε καί πρωτεύοντα ῥόλον.
Ὁ Σχολάριος ὑπεστήριξε τήν αὐτοκρατορικήν γνώμην, ἤτοι «οἰκονομικήν» [= συμβατικήν] Ἕνωσιν μετά τῶν Δυτικῶν· δηλ. κατ’ οἰκονομίαν ἀναγνώρισιν τῶν ἑτεροδιδασκαλιῶν τῆς Δυτικῆς Ἐκκλησίας, ἀλλ’ ἄνευ ὑποχρεωτικοῦ χαρακτῆρος καί δεσμευτικοῦ διά τήν χριστιανικήν Ὀρθοδοξίαν (Ἅπαντα Σχολαρίου, III, 61). Ἀντιθέτως, οἱ περί τόν σοφόν Ἰωσήφ Βρυέννιον καί τόν μέγαν ἀληθῶς Ἕλληνα Θεολόγον Ἅγιον Μᾶρκον τόν Εὐγενικόν ἐκηρύχθησαν ὑπέρ μιᾶς εἰλικρινοῦς, σαφοῦς καί καθαρῶς Δογματικῆς Ἑνώσεως μέ τήν Ὀρθοδοξίαν.
Εἰς τήν συνέχειαν, τήν 27 Νοεμβρίου 1437 ὁ Σχολάριος ἀπέφυγε νά μεταβῇ εἰς τήν Βενετίαν μετά τῶν Ἀντιπροσώπων τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας, ὅπως συμμετάσχουν εἰς τήν ἐν Φεῤῥάρᾳ Ἑνωτικήν Σύνοδον, προφασισθείς ἀσθένειαν. Τό ἔαρ ὅμως τοῦ 1438 ἠναγκάσθη νά μεταβῇ ἐκεῖ. Ἐν Ἰταλίᾳ ἦλθεν εἰς ἀντίθεσιν μέ τόν Διδάσκαλόν του Ἅγιον Μᾶρκον τόν Εὐγενικόν· ὅμως ἔσπευσε νά ἀναχωρήσῃ πρό τῆς ἐπισήμου ἀνακηρύξεως τῆς Ἑνώσεως τήν 6 Ἰουλίου 1439 καί ἐπανῆλθεν εἰς τήν ΚΠολιν τό 1440. Ἐλεγχθείς ἐν συνεχείᾳ δι’ ἐπιτιμητικῆς ἐπιστολῆς ἀπό τόν ἄλλοτε Διδάσκαλόν του, ὅπως καθορίσῃ ἐπακριβῶς τήν θέσιν του, ἐπείσθη καί μετέβαλε τάς ἰδέας του. Γενόμενος ἔκτοτε φανατικός ἀνθενωτικός, ὡς ὁ ἴδιος λέγει εἰς τά Ἅπαντα «τῆς τῶν ὀρθοδόξων συνάξεως ἐξάρχων» ( Ἅπαντα Σχολαρίου, VI, 178).
Ἀπό τοῦ Φθινοπώρου τοῦ 1444 ὁ ὁρμητικός Σχολάριος ἐῤῥίφθη ὁλοψύχως εἰς τόν Θεολογικόν ἀγῶνα, ὡς ἐπάξιος διάδοχος τοῦ Διδασκάλου του Ἁγίου Μάρκου τοῦ Εὐγενικοῦ, ὅστις τήν 23 Ἰουνίου 1451 εἶχεν ἀναχωρήσει διά τά ἐπουράνια. Αἱ μελέται τοῦ Σχολαρίου κατά τοῦ Filioque καί κατά τοῦ ἑνωτικοῦ Δόγματος τῆς ἐν Φλωρεντίᾳ Συνόδου διεδέχοντο ἡ μία τήν ἄλλην. Ὁ ἴδιος ἀνεδείχθη κατόπιν καί νικηφόρος κατά τήν ἐν δημοσίᾳ διεξαγωγήν συζητήσεως ἐν ΚΠόλει μετά Λατίνων Θεολόγων περί τῶν διαφορῶν τῶν δύο Ἐκκλησιῶν, τήν ὁποίαν συζήτησιν προεκάλεσεν ὁ ἑνωτικός νέος Πατριάρχης Γρηγόριος Γ΄, ἐν συνεννοήσει πιθανῶς πρός τούς ἐν Ῥώμῃ ἐγκατασταθέντας καί προαχθέντας εἰς καρδιναλίους Βησσαρίωνα τόν Τραπεζούντιον καί Ἰσίδωρον τόν Κιέβου Μητροπολίτην (Ἅπαντα Σχολαρίου, ΙΙΙ, 288).
Ἡ στάσις τοῦ Σχολαρίου ἠνόχλησεν ἀρχικῶς κατά πολύ τόν αὐτοκράτοτρα Ἰωάννην Η΄Παλαιολόγον, ἀργότερον ὅμως ἐμετρίασε κάπως τήν πρός αὐτόν ὀργήν του· ὅμως ὁ ἐπελθών θάνατος αὐτοῦ τήν 31 Ὀκτωβρίου 1448, ὑστέρησεν εἰς τόν Σχολάριον τήν προτέραν εὔνοιαν τῆς αὐλῆς. Ὁ νέος αὐτοκράτωρ Κωνσταντῖνος ΙΑ΄Παλαιολόγος ὁ Δραγάσης ἦτο ἤδη δυσηρεστημένος ἔναντι τοῦ Σχολαρίου ἀπό τοῦ 1438, λόγῳ τῆς παρασπονδίας αὐτοῦ κατά τήν Σύνοδον τῆς Φλωρεντίας, καί πιθανώτατα λόγῳ τῶν φημολογουμένων ἐπεμβάσεων τοῦ Σχολαρίου κατά τῆς ἀναῤῥήσεως τοῦ Κωνσταντίνου εἰς τόν θρόνον, διό καί τόν ἀπεμάκρυνεν ἐκ τῆς αὐλῆς· ἠνάγκασε δέ τοῦτον νά ἀσπασθῇ τόν Μοναχικόν βίον καί νά ἀναλάβῃ ἔκτοτε ἀπροκάλυπτον τόν κατά τῆς Ἑνωτικῆς τάσεως ἀγῶνα, τόν ὁποῖον διεξήγαγεν ἐντόνως. Εἰς τήν συνέχειαν μετεβλήθη καί τούτου τοῦ Βασιλέως ἡ διάθεσις πρός τόν Μοναχόν πλέον Γεννάδιον, πιθανώτατα λόγῳ τῆς παρεμβολῆς τοῦ φίλου του Μεγάλου Δουκός Λουκᾶ Νοταρᾶ (Ἅπαντα Σχολαρίου, IV, 492).
Ὅτε τήν 12 Δεκεμβρίου 1452 Λατῖνοι καί Ἕλληνες συνελειτούργησαν εἰς τόν Ἱ. Ναόν τῆς Ἁγίας Σοφίας, τήν εἰκονικήν Ἕνωσιν οἱονεί ἐπισφραγίζοντες, καί ἐμνημονεύθησαν ὁ πάπας καί ὁ ἀπεσταλμένος αὐτοῦ καρδινάλιος Ἰσίδωρος ὁ Κιέβου, ὁ Γεννάδιος ἐθυροκόλλησεν εἰς τήν Μονήν του νέον μανιφέστον, ἀρχόμενον οὕτως: «Ἄθλιοι Ῥωμαῖοι, εἰς τί ἐπλανήθητε καί ἀπεμακρύνατε ἐκ τῆς ἐλπίδος τοῦ Θεοῦ καί ἠλπίσατε εἰς τήν δύναμιν τῶν Φράγκων, καί σύν τῇ πόλει, ἐν ᾗ μέλλει φθαρῆναι, ἐχάσατε καί τήν εὐσέβειάν σας;…».
Καί τό δρᾶμα συνετελέσθη τήν 29 Μαΐου 1453, ἡμέραν Τρίτην, ὅτε ἡ περίδοξος Πόλις ἔπιπτεν εἰς τάς χεῖρας τοῦ κατακτητοῦ Μωάμεθ Β΄. Ὁ Σχολάριος βεβαιοῖ ὅτι ἡ Πόλις ἐκυριεύθη ἐκ τῆς κατεδαφίσεως τοῦ τείχους, ὅτι γενναίως διεξήχθη ἡ ἄμυνα τοῦ τείχους παρά τόν Κεράτιον κόλπον, ἔνθα διεκρίθη ὁ ἐπ’ ἀδελφῇ ἀνεψιός αὐτοῦ Θεόδωρος Σοφιανός. Ὁ Σχολάριος ἐσύρθη καί οὗτος αἰχμάλωτος μετά τῆς ἰδίας ἀδελφῆς, τῆς μητρός τοῦ Σοφιανοῦ, καί ὡδηγήθη παρά τήν Ἀδριανούπολιν εἰς χεῖρας ἐπιφανοῦς Τούρκου μεγιστᾶνος. Ὅμως ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ δέν ἐβράδυνε νά συναντήσῃ καί πάλιν τόν ἠγνοημένον Μοναχόν, καί μετ’ οὐ πολύ νά τόν ἀνυψώσῃ εἰς τόν Πατριαρχικόν θρόνον ὡς Γεννάδιον Β΄.
Ὁ Σχολάριος ἐθεώρησε τήν ἅλωσιν τῆς ΚΠόλεως ὡς ὁριστικήν νίκην κατά τοῦ ἐκλατινισμοῦ καί τῶν λατινοφρόνων. Ὁ δέ διορατικός Μωάμεθ Β΄ τό ἐσημείωσεν εἰς τόν νοῦν αὐτοῦ καί ἀνεζήτησε τόν Σχολάριον, ἵνα τοῦ ἀναθέσῃ τήν πνευματικήν ἀρχηγίαν τῶν Ὀρθοδόξων χριστιανῶν, ἐφ’ ὅσον οὗτος ἀνεγνωρίζετο καί ὡς μέγας τῶν Δυτικῶν ἐχθρός καί πολέμιος. Προφανῶς, προέβη εἰς τήν ἐνέργειαν ταύτην, διότι ἤθελε πρῶτον νά συσπειρώσῃ καί πάλιν τούς ἐπτοημένους χριστιανούς περί τόν πνευματικόν ἡγέτην αὐτῶν, καί δεύτερον διότι ἐφοβεῖτο νέαν τινά Σταυροφορίαν ἐκ μέρους τῆς Δύσεως.
Συμφώνως μέ μίαν παλαιάν διήγησιν, ὅτε ὁ κατακτητής Μωάμεθ Β΄ ἐγκατεστάθη εἰς τά Βυζαντινά ἀνάκτορα, ἐν καιρῷ συμποσίου μετ᾿ ἐπισήμων Τούρκων ἐφάνη ἐπί τοῦ τοίχου τοῦ δωματίου «μία γυμνή χείρ» μέ ἀνοικτήν τήν παλάμην καί τούς πέντε δακτύλους. Ὁ βασιλεύς περιῆλθεν εἰς ἀμηχανίαν καί ἐζήτησε νά μάθῃ τήν ἔννοιαν τοῦ ὁράματος. Τότε οἱ παριστάμενοι τόν συνεβούλευσαν νά ἐρωτήσῃ τούς λεγομένους μάντεις καί μάγους ἐκ τῶν Τούρκων καί Ἀράβων, ἀλλ’ οὐδείς ὅμως ἐξ αὐτῶν ἠδυνήθη νά ἑρμηνεύσῃ τό ὅραμα.
Βλέπων ταῦτα ὁ Ἕλλην μάγειρος τοῦ βασιλέως, τοῦ συνέστησε νά εὕρῃ ἕνα Ἅγιον χριστιανόν, πρός φανέρωσιν τῆς ἀληθείας. Ἐν τέλει, τινές τῶν χριστιανῶν τοῦ συνέστησαν ὡς Ἅγιον τόν σοφόν Γεννάδιον Σχολάριον, ὅστις καί παρουσιάσθη ἐνώπιον αὐτοῦ. Ὁ εὐσεβής Γεννάδιος, εἰς τό ἄκουσμα τοῦ ὁράματος τοῦ βασιλέως ἐζήτησε προθεσμίαν 7 ἡμερῶν, διά νά τοῦ ἀπαντήσῃ περί τούτου, τήν ὁποίαν καί ἔλαβε. Πράγματι, ἐπανελθών ὁ Γεννάδιος ἔμπροσθεν αὐτοῦ, τοῦ εἶπε τά ἑξῆς: «Γίγνωσκε οὖν Βασιλεῦ, ὅτι οἱ πέντε δάκτυλοι τῆς χειρός, τούς ὁποίους βλέπεις, σημαίνει ὅτι, ἐάν πέντε χριστιανοί ἀληθεῖς εὑρίσκοντο εἰς τήν πόλιν ταύτην δέν θά εἰσήρχεσο εἰς αὐτήν».
Ἡ ἀπάντησις ἤρεσεν εἰς τόν Πορθητήν. Ἀπευθυνόμενος δέ πρός τόν Σχολάριον, τόν παρώτρυνε νά τοῦ ζητήσῃ ὅ,τι ἐπιθυμεῖ· καί ἐκεῖνος, λαβών τήν εὐκαιρίαν, ἐζήτησε νά παύσουν αἱ κατά τῶν χριστιανῶν σφαγαί, ἁρπαγαί καί διωγμοί. Τῷ ὄντι, ἀπό τῆς ὥρας ἐκείνης ἐβελτιώθησαν τά πράγματα καί διεσώθη ὁ Ἑλληνισμός καί ὁ Ὀρθόδοξος Χριστιανισμός· ἐπί πλέον, ὁ Πορθητής ἐνέκρινε καί ἐχειροτονήθη Πατριάρχης ὁ Γεννάδιος Σχολάριος (πρβλ. Ἀφυπνιστική φωνή Πατέρων πρός Μετάνοιαν, περιοδ. «Ἅγιος Νεκτάριος», ἐκδ. «Ὀρθοδόξου Κυψέλης», τεῦχ. τρίτον, Θεσσαλονίκη 1981, σελ. 101-102).
Ἐν τῷ μεταξύ ὁ Πατριαρχικός θρόνος παρέμενε κενός ἀπό 4ετίας περίπου, ἤτοι ἀπό τοῦ 1450, καθότι ὁ Πατριάρχης Γρηγόριος Γ΄ ἀπῆλθεν εἰς Ῥώμην καί ἐγένετο Λατῖνος· ἐκεῖ δέ καί ἐτελεύτησε. Συμφώνως πρός τούς «Πατριαρχικούς Πίνακας» τοῦ Μανουήλ Ἰ. Γεδεών, τοῦ Γρηγορίου Γ΄ καθαιρεθέντος, ἐν τῇ πρώτῃ Συνεδρίᾳ τῆς Συνόδου τοῦ 1450, ἐξελέγη Πατριάρχης ΚΠόλεως ὁ ἡγούμενος τῆς Ἱ. Μονῆς Περιβλέπτου ὡς Ἀθανάσιος Β΄, καί ἐχειροτονήθη ὑπό τῶν Μητροπολιτῶν Μητροφάνους Κυζίκου, Μακαρίου Νικομηδείας καί Νεοφύτου Νικαίας, συμπαρεδρεύσας ἐν ταῖς λοιπαῖς Συνεδρίαις τῆς Συνόδου τό 1450. Κατά πᾶσαν πιθανότητα, συκοφαντηθείς οὗτος εἰς τό δογματικόν κεφάλαιον, παρῃτήθη ἐντός τοῦ ἰδίου ἔτους, κοσμήσας τόν θρόνον ἐπί βραχύτατον διάστημα. Ἐπ’ αὐτοῦ ἱδρύθη πιθανῶς τό 1450 ἡ ἐν Βοβοτσίνῃ τῆς Κορυτσᾶς Ἱ. Μονή τοῦ Ἁγίου Νικολάου.