Παντελής Σαββίδης
Το Άγιον Όρος υπήρξε για περισσότερο από μια χιλιετία τόπος όπου η πνευματικότητα συναντά την πολιτική, η παράδοση συνομιλεί με τη γεωπολιτική, και η προσευχή συνυπάρχει με την εξουσία. Σήμερα όμως η μοναστική πολιτεία φαίνεται να εισέρχεται σε μια περίοδο βαθιών αλλαγών που πολλοί χαρακτηρίζουν «μετάλλαξη».
Δεν πρόκειται για άρνηση της πνευματικής αποστολής, αλλά για μια σύνθετη διαδικασία μετασχηματισμού υπό την πίεση της παγκοσμιοποίησης, των διεθνών εντάσεων και των εσωτερικών αντιφάσεων.
Η εμπειρία του Αγίου Όρους παραμένει ανεξάντλητη. Ακόμη και οι τακτικοί επισκέπτες, που γνωρίζουν τις μονές εδώ και δεκαετίες, διαπιστώνουν ότι το Όρος ποτέ δεν αποκαλύπτεται πλήρως· η απειρία του το καθιστά γοητευτικό και σεβαστό. Η ιστορική του σχέση με το Οικουμενικό Πατριαρχείο θεωρείται αδιαμφισβήτητη, παρότι η ερμηνεία των αποφάσεων του Πατριάρχη ποικίλλει από μονή σε μονή. Ορισμένοι ηγούμενοι επιλέγουν να προβάλουν με έμφαση την αφοσίωσή τους στο Φανάρι, άλλοτε με ειλικρίνεια και άλλοτε για λόγους ισορροπίας. Άλλοι τηρούν πιο σιωπηρή στάση.
Ειδική περίπτωση αποτελεί το ρωσικό μοναστήρι του Αγίου Παντελεήμονος, όπου η παρουσία Ρώσων και Ουκρανών μοναχών δημιουργεί εύφορο έδαφος για την αντανάκλαση των γεωπολιτικών αντιπαραθέσεων στον μικρόκοσμο του Όρους.
Στο ίδιο πλαίσιο, ιδιαίτερο ενδιαφέρον προκαλεί η αναμενόμενη επίσκεψη του μητροπολίτη Κιέβου Επιφάνιου, επικεφαλής της αναγνωρισμένης από το Φανάρι Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας. Μένει να φανεί αν θα λειτουργήσει ως προσκυνηματική παρουσία ή αν θα προκαλέσει νέες εντάσεις σε μια ήδη εύθραυστη ισορροπία.
Η υπόθεση της Μονής Εσφιγμένου εξακολουθεί να σκιάζει την εικόνα του Άθω. Παρά τις αποφάσεις της ελληνικής Δικαιοσύνης και τις εκκλήσεις του Πατριαρχείου, η εκκρεμότητα παραμένει. Κανείς δεν επιθυμεί βίαιη εκδίωξη των μοναχών, καθώς η εικόνα ηλικιωμένων αδελφών να οδηγούνται με χειροπέδες θα αποτελούσε βαρύ τραύμα για την Ορθοδοξία και την Ελλάδα. Όμως η αναζήτηση λύσης είναι επείγουσα, καθώς η παράταση της κρίσης αποδυναμώνει το κύρος του θεσμού.
Η καθημερινότητα στο Όρος αλλάζει. Οι νέοι μοναχοί έχουν διαφορετικές ανάγκες, οι υποδομές εκσυγχρονίζονται, ενώ η παρουσία πολιτικών και τουριστών αλλοιώνει την ασκητική ατμόσφαιρα. Οι χρηματοδοτήσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης επέτρεψαν τη διάσωση μνημείων που κινδύνευαν, αλλά άνοιξαν και τη συζήτηση για το βαθμό εκκοσμίκευσης που συνεπάγεται η προσέγγιση αυτή.
Παράλληλα, η απουσία ρωσικών προσκυνηματικών ροών λόγω πολέμου και εκκλησιαστικών διαφορών, στερεί από το Όρος μια σημαντική παράδοση επισκεπτών. Κεντρικό σημείο τριβής παραμένει το ουκρανικό εκκλησιαστικό ζήτημα.
Η απόφαση του Πατριάρχη Βαρθολομαίου να παραχωρήσει αυτοκεφαλία στην Ουκρανία υπήρξε θεσμικά συνεπής με τις αρμοδιότητες του Φαναρίου, αλλά προκάλεσε ρήξη με τη Μόσχα. Στο Όρος πολλοί προειδοποιούν ότι «θα το πληρώσουμε», βλέποντας την ένταση να επεκτείνεται στην Αφρική και τη Μέση Ανατολή, όπου η ρωσική επιρροή αυξάνεται. Η πνευματικότητα της αγιορείτικης προσέγγισης δεν μπορεί να αποκοπεί από τη βυζαντινή πολιτική παράδοση, όπου τα εκκλησιαστικά ζητήματα συνδέονται αναπόφευκτα με τη γεωπολιτική.
Στην άλλη άκρη του ορθόδοξου κόσμου, η Ιερά Μονή Αγίας Αικατερίνης στο Σινά ζει τη δική της κρίση.
Το μοναστήρι που στέκει ως σύμβολο παγκόσμιας πνευματικής ακτινοβολίας από τον 6ο αιώνα αντιμετωπίζει εσωτερικές έριδες, κατηγορίες για ατασθαλίες και παρεμβάσεις κρατικών Αρχών. Η μετατροπή του σε ΝΠΔΔ από την ελληνική κυβέρνηση θεωρήθηκε βήμα προστασίας, αλλά προκάλεσε αντιδράσεις τόσο στο Κάιρο όσο και στους κόλπους της αδελφότητας.
Η ηγεσία του Αρχιεπισκόπου Δαμιανού –ο οποίος ζει για μεγάλα διαστήματα εκτός της Μονής– δέχεται έντονη αμφισβήτηση. Μοναχοί καταγγέλλουν εξωθεσμικές επιρροές και επισημαίνουν ότι η διαχείριση της Μονής συνδέεται με οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα. Σκηνές βίας, καταγγελίες εκατέρωθεν και παρεμβάσεις «προστατών» αμαυρώνουν την εικόνα της Αγίας Αικατερίνης Σινά που μέχρι πρότινος ήταν συνώνυμο της ιερότητας.
Η κρίση αγγίζει και το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων, αρμόδιο να χειροτονεί τον αρχιεπίσκοπο της μονής. Η στάση του, ανάμεσα στη θεσμική ευθύνη και τις πιέσεις, παραμένει αμφίσημη. Το ζητούμενο πάντως είναι σαφές: να προστατευθεί η συνέχεια του μοναχισμού, όχι να επιβληθούν λύσεις που θα οδηγήσουν σε νέες ρήξεις.
Στο παρασκήνιο η Αθήνα φέρεται να προωθεί συμφωνία με τις αιγυπτιακές Αρχές για τη ρύθμιση του καθεστώτος της Μονής· συμφωνία που επικρίνεται ως υπονομευτική. Η σιναϊκή αδελφότητα ωστόσο έχει ήδη αφαιρέσει την ηγουμενία από τον Δαμιανό, γεγονός που καθιστά δύσκολη την αποδοχή του ως συνομιλητή από το Κάιρο.
Το Άγιον Όρος και το Σινά, δύο από τα κορυφαία κέντρα της Ορθοδοξίας, δοκιμάζονται από παρόμοιες πιέσεις: τη σύγκρουση πνευματικότητας και πολιτικής, την παρέμβαση κρατών και την έλξη οικονομικών συμφερόντων. Στον πυρήνα τους ωστόσο παραμένει η ίδια αγωνία: πώς θα διαφυλαχθεί η συνέχεια του μοναχισμού απέναντι σε μια εποχή που αλλάζει με ταχύτητα.