Παναγιώτης Γεωργούλας
Με ιδιαίτερη λαμπρότητα και κατάνυξη τιμάται κάθε χρόνο η Κοίμηση της Θεοτόκου στον ομώνυμο Ιερό Ναό των Ιωαννίνων, γνωστό ευρύτερα ως Αρχιμανδρείο. Ο ναός αυτός, ένας από τους ιστορικότερους της πόλης, αποτελεί όχι μόνο πνευματικό φάρο, αλλά και ζωντανό μνημείο της πολυκύμαντης ιστορίας της Ηπειρωτικής πρωτεύουσας. Η ίδρυσή του χάνεται μέσα στους αιώνες. Αν και δεν διαθέτουμε ακριβή χρονολογία ανέγερσης, είναι βέβαιο πως πρόκειται για παλαιά βυζαντινή μονή, της οποίας
η ύπαρξη μαρτυρείται ήδη από τον 14ο αιώνα. Φιλολογικές πηγές αναφέρουν ότι γύρω στο 1384, ηγούμενος της Μονής ήταν ο Γαβριήλ, ο οποίος αργότερα ανήλθε στον μητροπολιτικό θρόνο των Ιωαννίνων.
Το όνομα Αρχιμανδρείο δεν είναι τυχαίο. Αποδίδεται είτε στον υψηλό τίτλο του ηγουμένου της μονής, είτε -κατά άλλη εκδοχή- στο όνομα του ίδιου του ιδρυτή. Στα χρόνια του Δεσποτάτου της Ηπείρου, η Μονή κατείχε εξέχουσα θέση, υπαγόμενη απευθείας στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, ως σταυροπηγιακή Μονή. Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, ο ναός εξελίχθηκε σε δυναμικό πνευματικό κέντρο, με κοινωνικό έργο και λειτουργία σχολείου, ενώ από τα τέλη του 15ου αιώνα λειτουργούσε ως γυναικεία Μονή, με τις μοναχές της να διακρίνονται στην υφαντική και μεταξουργία.
Το σημερινό οικοδόμημα ανεγέρθηκε τον 19ο αιώνα, μετά την κατεδάφιση του προηγούμενου ναού (περίπου το 1852). Η ανοικοδόμηση ολοκληρώθηκε σταδιακά ως το 1864. Ο αρχιτεκτονικός χαρακτήρας του Ναού είναι επιβλητικός: μεγάλη τρίκλιτη βασιλική με θόλο, νάρθηκα, γυναικωνίτη και μαρμάρινο τέμπλο, έργο του 1906. Οι αγιογραφίες στο εσωτερικό αποτελούν προσθήκη της δεκαετίας του 1980. Καθοριστική υπήρξε η περίοδος 1822-1832, όταν ο Ναός λειτούργησε ως προσωρινός μητροπολιτικός ναός της πόλης, ύστερα από την καταστροφή άλλων εκκλησιών λόγω της πολιορκίας του Αλή Πασά. Εντούτοις, το Αρχιμανδρείο ήταν ο μοναδικός ναός των Ιωαννίνων που διέσωσε αλώβητος τη μορφή του κατά τη δοκιμασία αυτή, γεγονός που προσέδωσε ακόμη μεγαλύτερη αίγλη και σεβασμό στον χώρο.
Η λατρευτική και πνευματική του προσφορά συνεχίζεται αμείωτη ως τις μέρες μας. Η ενορία του Αρχιμανδρείου είναι μια από τις μεγαλύτερες των Ιωαννίνων, και στα όριά της λειτουργούν πολυάριθμοι ναοί και παρεκκλήσια. Αξιοπρόσεκτο είναι και το Πνευματικό Κέντρο της Ενορίας, ένας ζωντανός πυρήνας κατήχησης και χριστιανικής αγωγής, που με την καθοδήγηση των εφημερίων και την ενεργό συμμετοχή νέων ανθρώπων, διατηρεί την ενοριακή ζωή δυναμική και καρποφόρα.
Στον περίβολο του Ναού, που άλλοτε αποτελούσε το επίσημο νεκροταφείο της πόλης, αναπαύονται σπουδαίες προσωπικότητες της γιαννιώτικης ιστορίας, όπως ο λόγιος Παναγιώτης Αραβαντινός (1807-1870) και ο Γυμνασιάρχης και Μαθηματικός της Ζωσιμαίας Σχολής, Σπυρίδων Μανάρης (1805 ή 1806 -1886). Εκεί βρίσκεται και ο μικρός ναΐσκος του Αγίου Φανουρίου. Μεγάλο προσκύνημα αποτελεί η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Αρχιμανδρειώτισσας, στο δεξιό κλίτος του ναού. Σημαντική πηγή πληροφοριών σε μεγαλύτερο βαθμό για το Αρχιμανδρειό και την ευρύτερη περιοχή αποτελεί και το σύγγραμμα του Κωνσταντίνου Κουλίδα με τίτλο «Τα Γιάννινα που έφυγαν».
Το Αρχιμανδρείο των Ιωαννίνων δεν είναι απλώς μια εκκλησία, είναι μια ψυχή συλλογική, ένας χώρος γεμάτος μνήμες, πίστη, έργο και ιστορία. Είναι ένα πνευματικό καταφύγιο που παραμένει ανοιχτό για όλους τους πιστούς, παραμένοντας όρθιο σε κάθε ιστορική καμπή, απόδειξη του διαχρονικού δεσμού της γιαννιώτικης κοινωνίας με τις ρίζες και τις αξίες της.