Τοῦ κ. Παναγιώτου Δ. Παπαδημητρίου, αʹ ἔκδοσις, 20/10/2025
1ον
Οἱ Λειτουργίες τοῦ Ἁγίου Ἰακώβου ποὺ τελοῦνται, ἐδῶ καὶ περίπου 100+ χρόνια#[1] στὴν Ἑλλάδα, εἶναι «Λειτουργικοὶ αὐτοσχεδιασμοί».#[2] Τό 1930 τελοῦνταν ἅπαξ ἢ δίς τοῦ ἔτους, μόνον στὸ παρεκκλήσι τῆς Ἀρχιεπισκοπῆς Ἀθηνῶν καὶ στὴν Ῥιζάρειο Σχολή.#[3] Τό 1968 μετὰ ἀπὸ στρατηγικὴ προώθηση τόσων ἐτῶν, τελοῦνταν περίπου μόνο στό 23.2% τῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος,#[4] μία – δύο φορὲς τὸν χρόνο, στοὺς Μητροπολιτικοὺς Ναούς. Οἱ Λειτουργίες αὐτές:#[5]
Τελοῦνται λατινογενῶς ἐκτὸς τοῦ Ἱεροῦ Βήματος, γιὰ τὸ θεαθῆναι.#[6], #[7], #[8]
Τελοῦνται λατινογενῶς πρὸς τὴν Δύση, χάριν τῆς πλάνης παλαιοτέρων κληρικῶν καὶ θεολόγων-λειτουργιολόγων,2, #[9] καὶ τοῦ ἀκράτου κληρικαλισμοῦ.6
Τελοῦνται αὐτοσχεδιαστικῶς κατὰ τὸ δοκοῦν.2, 8
Δὲν ὑπάρχει versus populum (πρὸς τὸν λαό, πρὸς τὴν δύση) ἀνάγνωσις Εὐχῶν, οὔτε τέλεσις τῆς Λειτουργίας, οὔτε τῶν Μυστηρίων ἐν γένει καὶ τῶν Ἀκολουθιῶν πρὸς τὸν λαὸ στὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία:
Ἅγιος Ἰουστῖνος ὁ Φιλόσοφος: «ἐν τῷ καιρῷ τῆς προσευχῆς [ἰδιαίτερα στὴν Θεία Λειτουργία, καὶ στὶς Ἀκολουθίες]#[10] νεύομεν πρὸς ἀνατολὴν πάντες», «Τὸ δὲ ἔθος, παρ’ ὧν εἴληφεν ἡ Ἐκκλησία τὸ εὔχεσθαι, παρὰ τούτων εἴληφε καὶ τὸ ποῦ εὔχεσθαι [κατ’ Ἀνατολάς], τοῦτο δὲ παρὰ τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων».9
Οὔτε ὅμως καὶ στοὺς παλαιότερους Παπικούς λειτουργοῦσε ὁ Ἱερεὺς πρὸς τὴν Δύση.9
Αὐτὸ τὸ «ἔθιμο» τῆς πρὸς τὴν Δύση «θεατρικῆς» τελέσεως τῆς Λειτουργίας ἦλθε ἀπὸ τὴν Ἑσπερία, ἀπὸ τὸν ἀρχιαιρεσιάρχη Λούθηρο (1526 μ.Χ.), καὶ κατόπιν τὸ υἱοθέτησαν οἱ Παπικοί στὴν ἐκκοσμίκευσή τους, πολλοὶ ἐκ τῶν ὁποίων (ἀκόμη καὶ ὁ ἐκλιπὼν Πάπας Ῥώμης Βενέδικτος ὁ 16ος) ἀντιδροῦν σήμερα σὲ αὐτὸν τὸν νεωτερισμό!#[11]
Ἀπὸ τὴν συλλογικὴ ἐπιστημονικὴ συνεργασία ἐκδόσεως τῆς Ἱ.Μ.Μ. Βατοπαιδίου γιὰ τὴν Λειτουργία τοῦ Ἰακώβου ἔχουμε τὶς ἑξῆς ἐρωτο-ἀπαντήσεις:2
«Ἔχουμε ἀποδείξεις ὅτι πράγματι τελεῖται [ἡ Λειτουργία τοῦ Ἰακώβου] στὴν ἁγία Τράπεζα στὸ ἱερὸ Βῆμα;
[Ἀπάντησις:] Δὲν χρειάζονται ἀποδείξεις. Ἡ σύγχρονη πράξη καὶ ὅλη ἡ ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας μας αὐτὸ ἀποδεικνύουν. Μᾶλλον ὅσοι θέτουν τράπεζες στὴν μέση τοῦ ναοῦ, παρούσης τῆς ἁγίας Τραπέζης, ἐκεῖνοι πρέπει νὰ ἀποδείξουν ποῦ στηρίζουν τὴν πρακτική τους».6
«Οἱ ἱερεῖς καὶ οἱ διάκονοι δὲν πρέπει νὰ βλέπουν πρὸς τὸν λαό;
[Ἀπάντησις:] Ὄχι. Τὸ κατὰ ἀνατολὰς τετράφθαι κατὰ τὴν προσευχὴν εἶναι παράδοση ἀποστολική».9
Αὐτὴ ἡ Λειτουργία ὄχι μόνον δὲν πρέπει νὰ τελεῖται πρὸς τὴν Δύση, καὶ ἐκτὸς τοῦ Τέμπλου/ Βήματος2, 6, 8, 9 ὅπως λατινογενῶς τελεῖται, ἀλλὰ κατὰ τὴν γνώμη μας (ἀπευθυνόμενος στοὺς παραδοσιακοὺς Κληρικοὺς καὶ Μοναχούς) καθόλου δὲν πρέπει νὰ τελεῖται στὴν Ἐκκλησία μας. Γιατί;
Εἶναι Ἀπαράδοτη Λειτουργία.
Ἀπαράδοτη Λειτουργία σημαίνει ὅτι δὲν ἔχει παραδοθεῖ, διὰ ζώσης ἐννοεῖται. Δὲν τὴν παρελάβαμε. Εἶναι νεκρὴ Παράδοσις ἀπὸ τὸν 11ον αἰῶνα#[12] στὴν Ἐκκλησία τῶν Ἱεροσολύμων. Φαίνεται ὅμως ὅτι αἰῶνες πρὸ τοῦ 11ου αἰ. (ἀπό τόν 4ον αἰ. ἀναφέρει ὁ Χρυσόστομος Παπαδόπουλος)#[13] εἶχε ἤδη ἐγκαταλειφθεῖ ἀπὸ βασικὴ Λειτουργία στὰ Ἱεροσόλυμα, βλ. ὑποσ. 41, 51. Ἡ Κωνσταντινουπολίτικη Παράδοση μᾶλλον ποτὲ δὲν τὴν ἐτέλεσε (ὡς βασικὴ λειτουργία).
Οἱ ἴδιοι οἱ Ἅγιοι Πατέρες μας τὴν καταργήσανε, τὴν ἀπέρριψαν αἰῶνες πίσω, τὴν κλείσανε στὸ χρονοντούλαπο τῆς Ἱστορίας, πρὶν τὴν ἐμφάνιση τῶν Προτεσταντῶν, Ἀγγλικανῶν, καὶ τῶν Μοντερνιστῶν τῆς Λειτουργικῆς Κινήσεως ποὺ τὴν ἐπανέφεραν στὸ «προσκήνιο»,#[14], #[15], #[16], #[17], #[18], #[19] καὶ τοὺς ἀκολούθησαν κατόπιν οἱ δικοί μας στὶς ἐκδόσεις.
Λόγῳ τῆς ἐγκαταλήψεώς της ἀπὸ τὴν σύνολη Ἱερὰ Παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας, δὲν παρεδόθη ἡ τέλεσίς της ἀπὸ Ὀρθόδοξο Ἱερέα σὲ Ὀρθόδοξο Ἱερέα, ἢ ἀπὸ Ὀρθόδοξο Ἐπίσκοπο σὲ Ὀρθόδοξο Ἱερέα. Γιὰ αὐτὸ εἶναι Ἀπαράδοτη Λειτουργία. Δὲν ἔχει λειτουργικὴ συνέχεια.#[20]
Δὲν εἶναι τῆς Ἱερᾶς μας Παραδόσεως, οὔτε τῆς σύνολης Ἑλληνορθοδόξου Παραδόσεως μας ποὺ ἔφτασε στὶς μέρες μας ὡς ΤΜΕ#[21] ἢ ὡς ΤΑΣ#[22] ἢ ὡς Ἁγιορείτικα Τυπικά. Σὲ κανένα ἀπὸ τὰ Τυπικὰ αὐτὰ δὲν εἶναι καταγεγραμμένη.
Οὔτε στὸ ἀρχαιότερο σωζόμενο Κωνσταντινουπολίτικο Ἐπισκοπικὸ Εὐχολόγιο τὸν Βαρβερινὸ κώδικα Barb. Gr. 336 (8ος αἰώνας), δὲν ὑπάρχει αὐτὴ ἡ Λειτουργία.
Ἡ ἐπαναφορά της εἶναι ἐξ ὁρισμοῦ Ἀντικουαριανισμός.#[23]
Τό ἰσχῦον Τυπικόν τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ΤΜΕ (ὑπὸ τοῦ Γεωργίου Βιολάκη), καί στίς 23/10, μνήμη τοῦ Ἁγίου Ἰακώβου τοῦ Ἀδελφοθέου, ἀλλὰ καὶ τὴν πρώτη Κυριακή μετά τά Χριστούγεννα, ἔχει μόνον τήν Λειτουργία τοῦ Χρυσοστόμου!
Ὁ δέ ἀρχιμ. Δοσίθεος ἡγούμενος Ἱ. Σ. Μ. Παναγίας Τατάρνης, λέει γιά τίς 23/10: «Σημείωσαι δ’ ὅτι οὐδαμοῦ ἐν τοῖς τυπικοῖς ἀναγράφεται τέλεσις τῆς θ. Λειτουργίας Ἰακώβου τοῦ Ἀδελφοθέου»! #[24]
«Κατά τόν ιβ’ (12ον) αἰῶνα ὁ Πατριάρχης Ἀλεξανδρείας Μᾶρκος Γ’, μεταβάς εἰς Κωνσταντινούπολιν, ἐζήτησε νά τελέσῃ τήν συνήθη [;]#[25] αὐτῷ Λειτουργίαν τοῦ ἁγ. ’Ιακώβου [προφανῶς πρὸς ἐπίδειξιν], ἀλλ’ ἠμποδίσθη» (Ἀθηνῶν Χρυσόστομος, 1937). Ἐμπόδισαν Πατριάρχη! Τέτοιαν ἀκρίβειαν εἶχαν οἱ Πατέρες στὴν Παράδοσιν! Ἐδῶ οἱ Μοναχοὶ ὅταν πᾶνε σὲ ἄλλη Μονὴ σέβονται τὸ Τυπικόν της, καὶ αὐτὸς πῆγε σὲ αὐτὴν τὴν Κωνσταντινούπολη καὶ «ὥρμησε», γιὰ νὰ κάνει τὸ δικό του.25
Ὅλες οἱ σύγχρονες Λειτουργίες τοῦ Ἰακώβου, τοῦ Μητρ. Ζακύνθου Διονυσίου Λάτα,#[26] τοῦ Ἀρχιεπ. Ἀθηνῶν Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου,#[27] τοῦ Ἀρχιμ. Εὐθυμίου Θ. Δελαλῆ,#[28] τοῦ Ἀριστείδου Πανώτη, τῆς ἐκδόσεως τῆς ΙΜΜΒ,#[29] κ.ἄ., φυσικὰ δὲν εἶναι ἴδιες (ἀλλιῶς θὰ ὑπῆρχε μόνον μία ἔκδοση), οὔτε εἶναι «νομιμοποιημένες» ἀπὸ τὴν παραδοθεῖσα ζῶσα Παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας, ἀφοῦ εἶναι ἀπαράδοτες. Εἶναι λειτουργικοὶ αὐτοσχεδιασμοί,2 μοντερνισμοί, προϊόντα κοπτορραπτικῆς, πρβλ. τὰ λεγόμενα τῶν ὑπευθύνων τῆς ἐκδόσεως τῆς ΙΜΜΒ.2
Ἡ Παράδοση δὲν εἶναι melting pot, οὔτε κοπτορραπτικὴ καὶ Ἀντικουαριανισμός,23 λίγο ἀπὸ ἐδῶ ἀπὸ αὐτόν τόν αἰῶνα, λίγο ἀπὸ ἐκεῖ ἀπὸ τὸν ἄλλον αἰῶνα, ἢ λίγο ἀπὸ τὴν Ἑλληνικὴ ἀρχαία παράδοση, λίγο ἀπὸ τὴν Ἰβηρικὴ (Γεωργιανὴ) ἀρχαία παράδοση.
Ἡ αὐθεντικὴ Λειτουργικὴ Παράδοση, στὸ σήμερα, στὸν ἐνεστῶτα χρόνο, εἶναι αὐτὴ ποὺ παρελάβαμε διὰ ζώσης, ζωντανά, καὶ αὐτὴν ἔχουμε ὑποχρέωση νὰ διαφυλάξουμε καὶ νὰ μεταλαμπαδεύσουμε: «Ἡ Ἐκκλησία ὡς παρέλαβεν».#[30] Αὐτὴ εἶναι ἡ Παρακαταθήκη ποὺ παρέλαβαν οἱ Κληρικοί μας καὶ ὀφείλουν νὰ τὴν διαφυλάξουν.
Στὸ Πατριαρχεῖον Ἱεροσολύμων, ἡ Λειτουργία Ἰακώβου «ἐπανῆλθε» μετὰ ἀπὸ ἐγκατάλειψιν αἰώνων#[31] στίς 30 Δεκεμβρίου 1900, ὅταν τελέστηκε ὄχι στὸν Ναὸ τῆς Ἀναστάσεως, ἀλλὰ στὴν Σχολὴ τοῦ Τιμίου Σταυροῦ,#[32] καὶ ὄχι σύμφωνα μὲ τὸ ἀρχαῖο Ἱεροσολυμιτικὸ κείμενο (ἀκριβῶς δηλ. λέξη πρὸς λέξη, μὲ κάποιο σωζόμενο χειρόγραφο), ἀλλὰ σύμφωνα μὲ τὸν νεωτεριστικό λειτουργικό αὐτοσχεδιασμό2 τοῦ Διονυσίου Λάτα.26
Σημειώσεις:
#[1] Ὁ Μητρ. Ζακύνθου Διονύσιος Λάτας (1884-1894) τὴν πρωτο-ἐξέδωσε καθ’ ἡμᾶς τό 1886 (ἀκολουθῶντας μᾶλλον λατινογενῆ ἐπίδραση), καὶ τὴν τελοῦσε στὴν Ζάκυνθο ἅπαξ τοῦ ἔτους. Στὴν Ἀθήνα διαδόθηκε ἀπὸ τὸν Ἀρχιεπίσκοπο Ἀθηνῶν Χρυσόστομο Παπαδόπουλο (1923-1938). #[2] Ἱ.Μ.Μ. Βατοπαιδίου, Ἡ Θεία Λειτουργία τοῦ Ἁγίου Ἀποστόλου Ἰακώβου, ἑρμ., 2023, τ. Ἑρμηνευτικόν, σ. 45. #[3] Ἐγκόλπιον Ἐκκλησιαστικόν Ἡμερολόγιον 1930, ἔτ. 7ον, ὑπό Ἐμμ. Ἰ. Φαρλέκα, Γραμματέως τῆς Ἱ. Ἀρχιεπ. Ἀθηνῶν, στίς 23/10. #[4] Ἐπίσημο Ἡμερολόγιον (Δίπτυχα) τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, 1968. #[5] Οἱ περισσότεροι τῶν Κληρικῶν (ἀπὸ τὸν προηγούμενο αἰῶνα) εἶχαν πολλαπλῶς παρασυρθεῖ στὴν τέλεση, καὶ στὴν ἐκτὸς Βήματος καὶ πρὸς τὴν Δύση τελέσεως αὐτῆς τῆς Λειτουργίας, καλῇ τῇ πίστει, ἐν ἀγνοίᾳ τους. #[6] Ὅτι τό χαμηλό Τέμπλο κυρίως, καὶ ἡ ἀνοιχτή Ὡραία Πύλη, ἐμποδίζουν τόν πιστόν Λαόν νὰ προσευχηθεῖ, καὶ πόσο κακὸ κάνει στοὺς Ἱερεῖς, αʹ ἔκδοσις (v.1.1), 31-30/5/2024. #[7] «Οἱ λατινογενεῖς νεωτερισμοί εἰς τήν Θείαν Λειτουργίαν καί Λατρείαν», Ὀρθόδοξος Τύπος, ἀρ. φύλλων 2537 – 2541, 4/4/2025 – 9/5/2025 (analogion.gr). #[8] Ὁ Ζωοποιός Σταυρός τοῦ Χριστοῦ ἀνέκαθεν δέσποζε στό Ἱερόν Βῆμα, στήν Ἁγία Τράπεζα, καί διέλαμπε, ὅταν ἦταν ἀνοιχτὴ ἡ Ὡραία Πύλη, τό Καταπέτασμα …, αʹ ἔκδοσις, 4/11/2024, σσ. 50-51 (analogion.gr). #[9] «Ὁ Ἱερεύς ἀνέκαθεν ἐποίει τήν Ἀνάγνωσιν τῶν Εὐχῶν πρός Ἀνατολάς», Ὀρθόδοξος Τύπος, ἀρ. φύλλων 2549 – 2550, 4/7/2025 – 11/7/2025 (analogion.gr). #[10] Τὰ ἐντὸς ἀγκυλῶν [ ] εἶναι ἡμέτερες σημειώσεις – ἐπεξηγήσεις. #[11] Οἱ Παπικοὶ ἄνευ Χάριτος (ἀπὸ τὴν ὑπερηφάνειά τους) νὰ τοὺς συγκρατήσει στὴν κατρακύλα, μετὰ τὴν Σύνοδο τοῦ Τριδέντου (1545-1563) καὶ μετὰ τὴν Βʹ Βατικάνεια Σύνοδό τους (1962-1965), γκρεμίσανε τὰ Τέμπλα τους, ἀπογυμνώσανε τὶς Τράπεζές τους, ἔκαναν τὴν Λειτουργία τους Θέατρο λειτουργοῦντες πρὸς τὸν λαό (versus populum), καὶ ἔγιναν προτεσταντικώτεροι τῶν Προτεσταντῶν, γιὰ νὰ φέρουν πάλι πίσω τοὺς Προτεστάντες, καὶ ἐν τέλει τί κατάφεραν; Νὰ προτεσταντίζουν. #[12] Ἱ.Μ.Μ. Βατοπαιδίου, Ἡ Θεία Λειτουργία τοῦ Ἁγίου Ἀποστόλου Ἰακώβου, … , ὅ.π., σ. 34. #[13] Ἀρχιμ. Χρυσοστόμου Ἀ. Παπαδοπούλου (μετέπειτα Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν), Περὶ τῆς Ἀποστολικῆς Λειτουργίας τοῦ Ἁγίου Ἰακώβου, ἐν Ἀθήναις 1901, σ. 8, στίχ. 8. #[14] Guillaume Morel, Λειτουργίαι τῶν Ἁγίων Πατέρων, Ἰακώβου τοῦ Ἀποστόλου καὶ Ἀδελφοθέου, Βασιλείου τοῦ Μεγάλου, Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, …, Παρίσι 1560. ¾ Ἡ ἔκδοση αὐτὴ εἶναι παρόμοια μὲ τὸ χφ. BN (Paris) Suppl. gr. 303 τοῦ αὐτοῦ ἔτους 1560, ποὺ γράφτηκε ἀπὸ τὸν Κωνσταντῖνο Παλεοκαπᾶ γιὰ τὸν καρδινάλιο Charles of Lorraine, σύμφωνα μὲ τὸν Brightman. #[15] Thomas Rattray, The ancient liturgy of the Church of Jerusalem, being the liturgy of St. James, freed from all latter additions and interpolations of whatever kind, and so restored to it’s original purity …, Λονδῖνο 1744. #[16] J.M. Neale, The Liturgies of S. Mark, S. James, S. Clement, S. Chrysostom, S. Basil, …, Λονδῖνο 1859. #[17] C.E. Hammond, Liturgies Eastern and Western, Ὀξφόρδη, 1878. #[18] C.A. Swainson, The Greek Liturgies chiefly from original authorities, Κέϊμπριτζ, 1884. #[19] F.E. Brightman, Liturgies Eastern and Western, Vol. I Eastern Liturgies, Ὀξφόρδη, 1896. ¾ Ὁ Brightman δίνει καὶ πλήρη κατάλογο τῶν ἐκδόσεων καὶ τῶν χειρογράφων (γνωστῶν μέχρι τό 1896). #[20] Πατριάρχης Ἀντιοχείας Θεόδωρος Βαλσαμών (1140-1190): «Ψηφιζόμεθα οὖν μὴ εἶναι δεκτὰς αὐτάς [δηλ. δὲν εἶναι πλέον δεκτὲς στὴν σύνολη Ὀρθόδοξο Ἐκκλησία γιὰ τέλεση ἡ Λειτουργία τοῦ Ἁγίου Ἰακώβου, καὶ τοῦ Ἁγίου Μάρκου]. Κἂν γὰρ ἐγένοντο, παντελοῦς ἀπραξίας κατεψηφίσθησαν, ὡς καὶ ἄλλα πολλά», [PG 138, 953C]. #[21] ΤΜΕ = τὸ ἰσχῦον Τυπικὸν τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. Τυπικόν κατά τήν τάξιν τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας [ΤΜΕ], δίς ἐκδοθέν ὑπὸ Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου, … συμπληρωθὲν ὑπὸ τοῦ νῦν Πρωτοψάλτου Γεωργίου Βιολάκη, ἐν Κωνσταντινουπόλει 1888, ἐκ τοῦ Πατριαρχικοῦ Τυπογραφείου. #[22] Τυπικὸν τῆς ἐν Ἱεροσολύμοις ἁγίας Λαύρας τοῦ Ὁσίου Σάββα (ΤΑΣ). #[23] «Αὐθεντική Λειτουργική Παράδοση ἢ Ἀντικουαριανισμός (Antiquarianism);», Ὀρθόδοξος Τύπος, ἀρ. φύλλων 2544 – 2545, 30/5/2025 – 6/6/2025. (analogion.gr) #[24] Τυπικόν τοῦ Ὁσίου καί Θεοφόρου Πατρός ἡμῶν Σάββα τοῦ Ἡγιασμένου, ἔκδοσις Ἱ. Σταυροπηγιακῆς Μονῆς Παναγίας Τατάρνης, 2010, ὑποσ. 40, σ. 153. #[25] «συνήθη»: εἰκασία τοῦ Ἀθηνῶν Χρυσοστόμου (ἴσως προκατειλημένη, ἀφοῦ αὐτὸς προώθησε κυρίως αὐτὴ τὴν ἀπαράδοτη Λειτουργία στὴν Ἑλλάδα). Ἀμφιβάλλουμε ὅτι ἦταν ὄντως συνήθης στὸν Ἀλεξανδρείας τόν 12ον αἰ., ὅπως ὑποστηρίζει ὁ Ἀθηνῶν Χρυσόστομος, ἢ ἤθελε νὰ τὴν κάνει χάριν ἐπιδείξεως, διότι ὁ Βαλσαμών λέει ὅτι «ὥρμησε κρατεῖν τὸ τῆς τοῦ Ἰακώβου λειτουργίας κοντάκιον, ἀλλ᾽ ἐκωλύθη παρ’ ἡμῶν, καὶ ὑπέσχετο λειτουργεῖν, καθὼς καὶ ἡμεῖς», [PG 137, 621]. Ἂν ἦταν συνήθης Λειτουργία γιὰ τὸν Ἀλεξανδρείας, δὲν θὰ χρειαζόταν κοντάκιον (βιβλίον) γιὰ νὰ τὴν τελέσει! #[26] Διονυσίου Λάτα, Ἡ θεία Λειτουργία τοῦ Ἁγίου ἐνδόξου ἀποστόλου Ἰακώβου τοῦ Ἀδελφοθέου, Ἐν Ζακύνθῳ 1886. ¾ Αὐτὴ ἡ ἔκδοση τοῦ Λάτα βασίστηκε στὴν ἔκδοση τοῦ Guillaume Morel (1560) – textus receptus – σύμφωνα μὲ τὸν Brightman. Σύμφωνα μὲ τὸν D. Galadza (Liturgy and Byzantinization in Jerusalem, σ. 169) βασίστηκε στὴν ἔκδοση τοῦ Joseph Aloysius Assemani (Codex Liturgicus Ecclesiae Universae), ποὺ χρησιμοποιεῖ ἐν μέρει τό χφ. Messina gr. 177 (11ος αἰ.), ἡ ὁποία ὅμως ἔκδοση τοῦ Assemani σύμφωνα μὲ τὸν Brightman χρησιμοποιεῖ τό textus receptus. ¾ Τὸ μοντέρνο Ἱερατικόν τῆς Λειτουργίας Ἰακώβου, τῆς Ῥωσσικῆς (ROCOR) Μονῆς τῆς Ἁγίας Τριάδος Νέας Ὑόρκης, 2020, σ. 12 – οἱ Ῥῶσσοι δὲν γνώρισαν στὴν (Κωνσταντινουπολίτικη) Παράδοσή τους Λειτουργία τοῦ Ἰακώβου – μᾶς πληροφορεῖ ὅτι ὁ Διονύσιος Λάτας εἰσήγαγε τὸν μοντερνισμὸ τῆς πρὸς Δυσμὰς Προσφωνήσεως τῶν Εὐχῶν (Διακονικῶν) ὑπὸ τοῦ Διακόνου, καίτοι τὰ χειρόγραφα δὲν ὁμιλοῦν καθόλου γιὰ τὴν κατεύθυνση τοῦ Διακόνου, καίτοι ἡ Ἱερὰ Παράδοσις φωνάζει γιὰ τὴν πρὸς Ἀνατολὰς προσευχὴ ὅλων ἀνεξαιρέτως στὴν Ἐκκλησία (βλ. ὑποσ. 9). ¾ Σύμφωνα μὲ τὸν F.E. Brightman, ὁ Λάτας στὴν ἔκδοσή του φαίνεται νὰ ἔχει ξαναγράψει τὶς ῥούμπρικες τοῦ κειμένου τῆς Λειτουργίας τοῦ Ἰακώβου. #[27] Ὅπως λέει ὁ συγγραφεὺς στὸν πρόλογο τῆς δʹ ἐκδόσεως, χρησιμοποίησε δύο χειρόγραφα (κώδικες): τῆς Βιβλιοθήκης τῆς Μεσσήνης τῆς Σικελίας (ιʹ-ιαʹ αἰ.) – Rotulus Messanensis gr. 177, καὶ τῆς Βιβλιοθήκης τῆς ἐν Καλαβρίᾳ πόλεως Rossano (λέει τοῦ ιʹ αἰ., ἀλλὰ εἶναι τοῦ ιγʹ αἰ.) – Vat. gr. 1970 (κώδιξ Rossanensis) – ὁ Χρυσ. Παπαδόπουλος λέει ὅτι ἐκδόθηκε τό 1560 ἀπό τόν Γουλιέλμο Μουρέλιο (Morel) (ὑποσ. 14), καὶ εἶναι ὅμοιο ἀντίγραφο μὲ τὸ χφ. BN (Paris) gr. 2509 (ιεʹ αἰ.). ¾ Ἀρχιεπ. Ἀθηνῶν Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου, Ἡ Θεία Λειτουργία τοῦ Ἁγίου Ἰακώβου τοῦ Ἀδελφοθέου, ἔκδ. ἕκτη, ἐν Ἀθήναις 1952, σ. 6. ¾ Δυστυχῶς ὁ Ἀθηνῶν Χρυσόστομος, μοντερνιστικῶς ἀκολούθησε τὸν Λάτα, καὶ ἔχει κι αὐτός «Πάντοτε ἐστραμμένος πρὸς τὸν λαὸν, ἐκφωνεῖ [ὁ Διάκονος]», σ. 10, ἀθετῶν τὴν Ἀποστολικὴν Ἁγιοπατερικὴν Παράδοσιν τῆς πρὸς Ἀνατολὰς προσευχῆς ὅλων ἀνεξαιρέτως στὴν Ἐκκλησία (βλ. ὑποσ. 9). #[28] Ὅπως λέει ὁ συγγραφέας τοῖς ἐντευξομένοις, ὡς βάση εἶχε ἕνα ἀχρονολόγητο μεμβράνινο χειρόγραφο ἀπὸ τὴν Ἱ. Σ. Π. Μονὴ τοῦ Ἁγίου Νικάνορος (Ζάβορδας), καὶ τὸ συνέκρινε μὲ τὴν ἔκδοση 1560 τοῦ Γουλιέλμου Μουρελίου (Morel) (ὑποσ. 14), μὲ τὴν ἔκδοση τοῦ Διονυσίου Λάτα (ὑποσ. 26), καὶ μὲ μιὰ Ἱεροσολυμίτικη ἀνατύπωση τοῦ 1912 τοῦ χφ ΜΠΤ 321 (16ος αἰ.). ¾ Ἀρχιμ. Εὐθύμιος Θ. Δελαλῆς, Ἀκολουθία πλήρης τοῦ Ἁγίου ἐνδόξου καὶ πανευφήμου Ἀποστόλου Ἰακώβου τοῦ Ἀδελφοθέου, ἐν Ἀθήναις τύποις Ε. & Ι. Μπλαζουδάκη, 1922-23. ¾ Δυστυχῶς κι αὐτὸς ἀκολούθησε τὸν Λάτα: «Πάντοτε ἐστραμμένος πρὸς τὸν λαὸν ἐκφωνεῖ ὁ Διάκονος», σ. 47, ἀθετῶν τὴν Ἀποστολικὴν Ἁγιοπατερικὴν Παράδοσιν τῆς κατ’ Ἀνατολὰς προσευχῆς (βλ. ὑποσ. 9). #[29] Ἱ.Μ.Μ. Βατοπαιδίου, Ἡ Θεία Λειτουργία τοῦ Ἁγίου Ἀποστόλου Ἰακώβου, … , ὅ.π.. #[30] Ἡ Ὀρθόδοξος ἀφετηρία τῆς Λειτουργιολογίας-Τελετουργικῆς, εἰδικά μετὰ τὴν ἐμπειρία τῆς 100+χρονης παναιρέσεως τῆς «Εἰκονομαχίας» (ἤτοι τοῦ «Προτεσταντισμοῦ» πρὸ τοῦ Προτεσταντισμοῦ) ποὺ συνετάραξε τὴν Ἐκκλησία, εἶναι κατασταλαγμένη διαχρονικά, εἶναι αὐτὴ τοῦ Συνοδικοῦ τῆς Ὀρθοδοξίας: «Ἡ Ἐκκλησία ὡς παρέλαβεν». #[31] «Ἀπό τοῦ ιβʹ αἰῶνος ἡ λειτουργία τοῦ Ἁγίου Ἰακώβου βαθμηδὸν ἐγκατελείφθη καὶ εἰς αὐτὰ τὰ Ἱεροσόλυμα, ἀντικατασταθεῖσα διὰ τῶν βυζαντινῶν λειτουργιῶν [Χρυσοστόμου καὶ Μ. Βασιλείου]», Ἰωάννου Φουντούλη, Κείμενα Λειτουργικῆς Τεῦχος Γʹ – Θείαι Λειτουργίαι, Θεσ/νίκη 1994, σ. 70. Ἡ ἔκδοσις τῆς ΙΜΜΒ ἀναφέρει ἤδη τόν 11ον αἰ. ὡς τὸν αἰῶνα ἐγκατάλειψης τῆς Λειτουργίας αὐτῆς, βλ. ὑποσ. 12, ἀλλὰ φαίνεται αἰῶνες ἐνωρίτερον εἶχε ἐγκαταλειφθεῖ ἀπὸ βασικὴ λειτουργία, βλ. ὑποσ. 51. #[32] Anagnostes, ‘Chronique: La liturgie de saint Jacques à Jérusalem’, Echos d’Orient 4 (1901), 247–8. (ἀπό D. Galadza, Liturgy and Byzantinization …, σ. 17). #[33] π. Παναγιώτης Καποδίστριας, Ἕνα μελέτημα τοῦ 1987 γιά τήν α΄ ἔκδοση ἐν Ζακύνθῳ τῆς Λειτουργίας τοῦ Ἁγίου Ἰακώβου τοῦ Ἀδελφοθέου (1886), περιοδικό Τετράμηνα, τ. 31-33, Ἄμφισσα 1987. Ἀποσπάσματα αὐτοῦ τοῦ ἄρθρου βρήκαμε στὴν ἱστοσελίδα Νυχθήμερον (23/10/2024). #[34] Μὲ ἄδεια τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, σύμφωνα μὲ τὸ ἄρθρο τῆς ὑποσ. 33.