Μια σπάνια και συγκινητική ανακάλυψη έφεραν στο φως αρχαιολόγοι και συντηρητές του Ευρωπαϊκού Κέντρου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων, οι οποίοι εντόπισαν άθικτες τοιχογραφίες της βυζαντινής περιόδου κάτω από τον ασβεστωμένο τοίχο της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου, στο Μεσοπόταμο της Αλβανίας. Σε ύψος οκτώ μέτρων, οι ειδικοί βρήκαν ζωηρόχρωμες παραστάσεις αγίων που διατηρήθηκαν αναλλοίωτες επί αιώνες. Η Φλώρα Καραγιάννη, διευθύντρια του Κέντρου, δήλωσε με ενθουσιασμό στο Αθηναϊκό–Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων: «Κάτι τέτοιο δεν έχει συμβεί αλλού. Σε άλλα μνημεία που συντηρούμε στο εξωτερικό, γνωρίζουμε ήδη την ύπαρξη των τοιχογραφιών – πηγαίνουμε απλώς για καθαρισμό και αποκατάσταση. Εδώ όμως, η εμπειρία της αποκάλυψης ήταν μοναδική.»
Σύμφωνα με τον πολιτικό μηχανικό Λεωνίδα Παππά, ειδικό στην αποκατάσταση μνημείων και πρώην πρόεδρο της «Ομόνοιας», η τοπική παράδοση αναφέρει ότι το μοναστήρι του Αγίου Νικολάου ιδρύθηκε περίπου το 1050 μ.Χ., επί αυτοκράτορα Κωνσταντίνου του Νικηφόρου. Η εκκλησία βρίσκεται στο χωριό Μεσοπόταμος, στη Βόρεια Ήπειρο, στη σημερινή Αλβανία. Παρά τον διωγμό κατά της θρησκείας επί Χότζα – στη διάρκεια του οποίου κατεδαφίστηκαν ή μετατράπηκαν χιλιάδες ναοί – η εκκλησία αυτή αποτέλεσε μία από τις περίπου 350 που διασώθηκαν είτε από κατεδάφιση είτε από μετατροπή σε αποθήκες.
Ο Παππάς μετέφερε και μια αμφιλεγόμενη θεωρία του ιστορικού και αρχιτέκτονα Αλεξάντερ Μέξι, πρώτου πρωθυπουργού της μετακομμουνιστικής Αλβανίας. Ο Μέξι υποστήριζε ότι ο ναός διέθετε δύο ιερά και εξυπηρετούσε τόσο Ορθόδοξους όσο και Καθολικούς, κατά την περίοδο του Δεσποτάτου της Ηπείρου και υπό την κυριαρχία των Ανζού. Αν και ο Παππάς θεωρεί την άποψη αυτή αμφίβολη και πιθανώς προϊόν τουριστικής μυθοπλασίας, αναγνωρίζει ότι φανερώνει τη σύνθετη ιστορική ταυτότητα του μνημείου. Παράλληλα, ανέφερε μια οικογενειακή ιστορία που διασώζεται επί γενιές: μια ανύπαντρη έγκυος γυναίκα, πριν από περίπου 150 χρόνια, κατέφυγε στην εκκλησία για να σωθεί από απειλές κατά της ζωής της. Η μονή την προστάτεψε, εκεί γέννησε και αργότερα παντρεύτηκε έναν συγγενή του Παππά.
Οι εργασίες συντήρησης στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου εξελίσσονται σε φάσεις. Αρχικά, το Ινστιτούτο Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού της Αλβανίας ενίσχυσε τη στατικότητα του κτηρίου. Στη συνέχεια, το Ευρωπαϊκό Κέντρο Βυζαντινών Μνημείων ανέλαβε τη διατήρηση του διακοσμητικού πλούτου του ναού – των τοιχογραφιών και των γλυπτών που ήρθαν στο φως. Σύμφωνα με τον Παππά, τα έντονα χρώματα που διακρίνονται στις τοιχογραφίες προέρχονται πιθανότατα από φυτικές ύλες, καθώς οι χρωστικές ουσίες ήταν σπάνιες και δαπανηρές. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει ότι ίσως κάποιος ισχυρός ευεργέτης της εποχής χρηματοδότησε τον εικονογραφικό διάκοσμο του ναού.
Η παρούσα φάση των εργασιών εντάσσεται σε διεθνές πλαίσιο συνεργασίας, βάσει Μνημονίου Συνεργασίας που υπογράφηκε το 2021 μεταξύ της προέδρου του Κέντρου, Ναταλίας Πούλου, και της τότε υπουργού Πολιτισμού της Αλβανίας, Έλμα Μαργαρίτι. Η συντήρηση των τοιχογραφιών χρηματοδοτείται από το ελληνικό Υπουργείο Πολιτισμού και αναμένεται να ολοκληρωθεί το 2026. Το έργο υλοποιείται με τη συνεργασία του Ινστιτούτου Μνημείων της Αλβανίας, την υποστήριξη του Δήμου Φοινίκης, καθώς και τη συνδρομή της ελληνικής πρεσβείας στα Τίρανα και του γενικού προξενείου στο Αργυρόκαστρο.
Η ανακάλυψη στον Άγιο Νικόλαο αποτελεί μέρος της ευρύτερης αποστολής του Ευρωπαϊκού Κέντρου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων, που εδώ και 28 χρόνια υλοποιεί προγράμματα αποκατάστασης βυζαντινών μνημείων εκτός Ελλάδας. Η Φλώρα Καραγιάννη τόνισε τη σημασία των δράσεων αυτών στα Βαλκάνια, τη Μέση Ανατολή, την Τουρκία και την περιοχή της Μαύρης Θάλασσας. Μέσω συνεργασιών με τοπικά υπουργεία Πολιτισμού και εκκλησίες, και με την υποστήριξη του ελληνικού κράτους, το Κέντρο συμβάλλει καθοριστικά στη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς. Ανάμεσα στα πιο αξιοσημείωτα έργα του συγκαταλέγονται η αποκατάσταση των ψηφιδωτών στον ναό του Προφήτη Ηλία στην Ιορδανία, οι τοιχογραφίες στα Σκόπια και οι ξυλόγλυπτοι ναοί και εικόνες του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Όπως σημείωσε χαρακτηριστικά η Καραγιάννη, «Κάθε περίπτωση είναι μοναδική».