Γράφει ὁ Γέρων Μαξίμος Ἰβηρίτης
2ον
Τό Βυζαντινόν Κράτος ὑπῆρξε Χριστιανικόν ἐξ ἀρχῆς καί ἐκ πλευρᾶς πολιτικῆς κληρονόμος τῶν θεσμῶν τῆς Ῥωμαϊκῆς αὐτοκρατορίας. Συμφώνως μέ τόν θεμελιωτήν τῆς γλωσσολογίας ἐν Ἑλλάδι Γεώργιον Χατζηδάκιν (1848 – 1941), ἐάν δέν ὑπῆρχεν ὁ Χριστιανισμός, τοῦτο θά εἶχεν ἐκρωμαϊσθῆ, καθότι μέχρι τόν 6ον αἰῶνα ἐνταῦθα ὡμιλεῖτο ἡ Λατινική γλῶσσα.
Τό Βυζάντιον εὑρέθη ἐνωρίς ἀντιμέτωπον μεγάλων δυσχερειῶν, ἕνεκα τῆς ἀπειλῆς τῶν ἐν τῇ ἀπωτέρᾳ Ἀνατολῇ Περσῶν, καθώς καί ἄλλων βαρβαρικῶν φύλων: τῶν Βανδήλων τῆς Ἀφρικῆς, τῶν ἕως Βόλγα καί Δουνάβεως ἐξηπλωθέντων Οὔννων, τῶν Γότθων τῆς Ἰταλίας καί Ἱσπανίας, καί τῶν ἐκ Βοῤῥᾶ ἐπιδραμόντων Ἀβάρων.
Κινδυνωδέστεροι ὅλων ἀπέβησαν οἱ Ἄβαροι, ὅτε ἐπωφελούμενοι τήν ἀπουσίαν τοῦ αὐτοκράτορος Ἡρακλείου τό 622-628, νικηφόρως ἀγωνιζομένου ἐν Περσίᾳ ἐναντίον τοῦ βασιλέως Χοσρόου, προσέβαλον καί αὐτήν τήν ΚΠολιν, ἥτις τό 626 ἐσώθη ὡς ἐκ θαύματος διά τῆς πατριωτικῆς δράσεως τοῦ Πατριάρχου Σεργίου καί τοῦ πατρικίου Βώνου. Τότε καθιερώθη καί ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος. Ἡ θαυματουργός Εἰκών τοῦ Ἀκαθίστου ἤ Μυροβλύτιδος, τήν ὁποίαν ἐβάστασε τότε ὁ Πατριάρχης Σέργιος, φυλάσσεται εἰς τήν Ἱ. Μονήν Διονυσίου Ἁγίου Ὄρους Ἄθω καί ἀποτελεῖ ἀφιέρωμα τοῦ αὐτοκράτορος τῆς Τραπεζοῦντος Ἀλεξίου Γ΄Κομνηνοῦ. Κατ’ ἐκείνην τήν πολιορκίαν συνέπραττον μετά τῶν Ἀβάρων καί ἕτεροι ἐχθροί τοῦ Βυζαντίου: Σλαῦοι καί Βούλγαροι, πρός τούς ὁποίους καί πρότερον ἤδη, ἀλλά καί κατόπιν ἔμελλε μοιραίως νά ἀντιμετρηθῇ ὁ Ἑλληνισμός.
Δεινότεροι ἀπέβησαν ἐπίσης καί οἱ ἀγῶνες τῶν αὐτοκρατόρων τοῦ Βυζαντίου πρός ἄλλον πολέμιον, τούς Σαρακηνούς ἤ Ἄραβας, πρεσβεύοντας τήν θρησκείαν ἐκείνην, τήν ὁποίαν ἐθεμελίωσεν ὁ προφήτης αὐτῶν Μωάμεθ, ἀκμάσας κατά τόν 7ον αἰῶνα ἐπί τῶν ἡμερῶν τοῦ Ἡρακλείου.
Τούτων δέν ὑστέρησαν καί οἱ Ῥῶσοι, οἵτινες ἐπέδραμον ἐν καιρῷ ἐκ τοῦ Κιέβου ἐναντίον τῆς Βασιλευούσης μετά μικροῦ στόλου 200 μονοξύλων, ἀλλά χάρις εἰς τήν πίστιν καί τήν φιλοπατρίαν τοῦ Πατριάρχου Ἁγίου Φωτίου καί τήν ἔγκαιρον ἐπέμβασιν τοῦ αὐτοκράτορος Μιχαήλ τοῦ Μεθυστοῦ, ἐσώθη ἡ πολιορκηθεῖσα Πόλις. Ἔκτοτε ὅμως ἤρχισαν φιλικώτεραι σχέσεις μεταξύ Βυζαντινῶν καί Ῥώσων καί συνθῆκαι ὡμολογήθησαν, ὅτε τό 866 ἤρχισεν ἡ ἀπό τοῦ Βυζαντίου διάδοσις τοῦ Χριστιανισμοῦ εἰς τήν Ῥωσίαν.
Ἡ εὐεργεσία, τήν ὁποίαν παρέσχε τό Βυζάντιον, δέν περιωρίσθη εἰς τήν Ῥωσίαν, ἀλλά δι’ αὐτοῦ εἰσήχθη ὁ Χριστιανισμός καί ἡ Ἑλληνική ἐπίδρασις πρότερον μέν εἰς τήν Ἰβηρίαν (Γεωργίαν), τήν Ἀρμενίαν καί εἶτα εἰς τούς παρά τόν Καύκασον οἰκοῦντας Ἀβασγούς, τούς Ἀλανούς, τούς Λαζούς καί τούς Ζάνους, βασιλεύοντος δέ Μιχαήλ τοῦ Μεθυστοῦ καί Πατριαρχεύοντος τοῦ Ἁγίου Φωτίου εἰς τήν Μοραβίαν καί τήν Χαζαρίαν [= συμπεριλαμβάνουσαν τάς μεταξύ Εὐξείνου Πόντου καί Κασπίας θαλάσσης χώρας].
Καί οἱ Σέρβοι, φῦλον Σλαυϊκόν ἐκχριστιανισθέν σύν τῷ χρόνῳ, εἶχον ἐγκατασταθῆ ἀρχικῶς εἰς τήν χερσόνησον τοῦ Αἵμου ἐπί τοῦ αὐτοκράτορος Ἡρακλείου. Μετά δέ τήν ὑπό τοῦ Βασιλείου τοῦ Βουλγαροκτόνου κατάλυσιν τοῦ Βουλγαρικοῦ Κράτους τό 1018, οἱ Σέρβοι ἤρχισαν, πολλάκις ἐν συμπράξει μετά τῶν Οὕγγρων, ἀνταγωνιζόμενοι τούς Βυζαντινούς. Οὗτοι, ἐπί ἡγεμονίας τοῦ Στεφάνου Δ΄Δουσάν (1331-1355) καί ἐν ταῖς ἡμέραις τῶν Παλαιολόγων, ἔφθασαν εἰς μεγάλην ἀκμήν. Ὁ Δουσάν, τό 1346 ἐστέφθη εἰς τά Σκόπια αὐτοκράτωρ τῶν Σέρβων καί Ῥωμαίων. Ὁ ἴδιος, ἐπωφελούμενος τούς ἐμφυλίους ἀγῶνας τῶν Βυζαντινῶν, προεχώρησε μέχρι τῆς Νοτίου Μακεδονίας [= πλήν τῆς Θεσσαλονίκης καί τῆς Θεσσαλίας] καί κατέστη κύριος τοῦ Δεσποτάτου τῆς Ἠπείρου τοῦ μέχρι Αἰτωλίας καί Ἀκαρνανίας ἐκτεινομένου. Μετά τόν Δουσάν ἤρχισεν ἡ παρακμή τοῦ Σερβικοῦ Κράτους καί ἡ διάλυσις αὐτοῦ εἰς ἀνεξάρτητα ἀπ’ ἀλλήλων τμήματα, μέχρις ὅτου οἱ Σέρβοι μετά τήν ὀλεθρίαν ἐν Κοσσυφοπεδίῳ μάχην τοῦ 1389 μετά τῶν Τούρκων ἐξησθένησαν περισσότερον καί ὑπετάχθησαν καθ’ ὁλοκληρίαν εἰς αὐτούς τό 1459.
Ἐν τῷ μεταξύ, τήν 26 Σεπτεμβρίου 1371 εἰς τάς ὄχθας τοῦ ποταμοῦ Ἕβρου, παρά τό σημερινόν Ὀρμένιον τῆς Ὀρεστιάδος, αἱ συνησπισμέναι Χριστιανικαί δυνάμεις τῶν Βαλκανίων προσεπάθησαν ἀνεπιτυχῶς νά ἀποτρέψουν τήν προέλασιν τῶν Ὀθωμανῶν εἰς τά Βαλκάνια, ἐκεῖ συνετρίβη ἡ τελευταία ἀνάσχεσις τῆς Ὀθωμανικῆς εἰσβολῆς εἰς τήν Εὐρώπην καί ἐκεῖ ἔπεσε μαχόμενος καί ὁ φιλόχριστος Δεσπότης τῶν Σεῤῥῶν Ἰωάννης Οὔγκλεσης, ὅστις εἶχε τάς Σέῤῥας ὡς ἕδραν τοῦ Δεσποτάτου αὐτοῦ.
Εἰς ὅ,τι ἀφορᾷ τούς Βουλγάρους, ἡ ἐν ἔτει 844 ἐπιτυχής ἐπιστροφή εἰς τόν Χριστιανισμόν τῶν τέως ἐκσλαβισθέντων καί εἰδωλολατρῶν γειτόνων ὑπό τῶν Ἁγίων αὐταδέλφων Κυρίλλου καί Μεθοδίου τῶν Θεσσαλονικέων, εἶχεν ἀναστείλει ἐπί τινα χρόνον τήν ἐμπόλεμον κατάστασιν μεταξύ αὐτῶν καί τοῦ Βυζαντίου. Οἱ Βούλγαροι, μετά τήν διάλυσίν των ὑπό τοῦ Βασιλείου Β΄ Βουλγαροκτόνου, ἔμειναν 80 σχεδόν ἔτη ὑποτεταγμένοι εἰς τούς Βυζαντινούς, ἀλλά κατόπιν ἀνεσυστάθησαν πάλιν ὡς Κράτος ὑπό τήν Βλαχικήν Δυναστείαν τῶν Ἀσανιδῶν, καί τό 1186 ἐπανεστάτησαν ἐπί τοῦ αὐτοκράτορος Ἰσαακίου Β΄ Ἀγγέλου, ἱδρύσαντες Βουλγαροβλαχικόν Κράτος μέ πρωτεύουσαν τό Τύρνοβον. Ἐν τέλει, ἡ ἐσωτερική αὐτῶν διάσπασις καί ἐξασθένησις ἐπῆλθε μέ τήν αὔξησιν τῶν Τούρκων καί τήν ἐγκατάστασιν αὐτῶν τό 1365 εἰς τήν Ἀδριανούπολιν, μέχρις ὅτου τό 1393 κατελήθη πλήρως τό Βουλγαρικόν Βασίλειον, ὑποταχθέν εἰς τόν σουλτᾶνον Βαγιαζίτ Α΄.
Ἐκτός τούτων, οἱ Βυζαντινοί εἵλκυσαν καί τάς κατακτητικάς διαθέσεις τῶν κυριαρχούντων ἐν τῇ Δύσει Νορμανδῶν, ἐπί τῆς λαμπρᾶς ἀρχῆς τῶν Κομνηνῶν, μιᾶς τῶν μακροτάτων δυναστειῶν τοῦ Βυζαντίου. Ἄξιος τοῦ αὐτοκρατορικοῦ θρόνου καί θεμελιωτής τοῦ ἐνδόξου οἴκου τῶν Κομνηνῶν, ὑπῆρξεν ὁ Ἰσαάκιος Κομνηνός (1057-1058). Ἐκ τῶν διαδόχων του ὁ Ῥωμανός Δ΄ Διογένης, ἀνελθών εἰς τόν θρόνον τό 1068, ἐξεστράτευσε κατά τῶν Σελτζουκιδῶν εἰς τήν Μικράν Ἀσίαν. Παρά τάς ἐναλλαγάς ἐπιτυχιῶν καί ἡττῶν ἐπί μίαν τετραετίαν περίπου, τήν 26 Αὐγούστου 1071 ἡττήθη, ἐτραυματίσθη καί συνελήφθη διά προδοσίας εἰς τό Μαντζικέρτ τῆς Μεσαιωνικῆς Μεγάλης Ἀρμενίας πλησίον τῆς λίμνης Βάν, κατά τήν σημερινήν Ἀνατολικήν Τουρκίαν. Ἡ ἧττα αὕτη ἐσήμανε τήν ἵδρυσιν τοῦ Σουλτανάτου τοῦ Ἰκονίου καί τήν ὁριστικήν ἐγκατάστασιν τῶν Τούρκων εἰς τήν περιοχήν τῆς Ἀνατολίας· ἀπετέλεσεν ἐπίσης θανάσιμον πλῆγμα κατά τοῦ Μικρασιατικοῦ Ἑλληνισμοῦ, καί ἀπέβη ἡ ἀπαρχή τῆς παρακμῆς τῆς ἰσχύος τοῦ Βυζαντίου.
Τόν Ἀπρίλιον τοῦ 1204 οἱ Φράγκοι, Γάλλοι καί Ἰταλοί ἱππόται, ἐπιχειρήσαντες τήν Δ΄Σταυροφορίαν μέ μικράς μέν ἀλλά μαχίμους δυνάμεις, ἐκυρίευσαν τήν λαμπράν πόλιν τοῦ Βυζαντίου. Πρόκειται διά τήν πρώτην ἅλωσιν αὐτῆς. Οἱ ἄπληστοι κατακτηταί ἐλεηλάτησαν τήν ΚΠολιν, ἐγύμνωσαν τάς ἐκκλησίας, τά παλάτια, τάς οἰκίας, καί ἐπεσώρευσαν ἀνοσιουργήματα ἐπί ἀνοσιουργημάτων, ἡ δέ Λατινική λατρεία ἐπεβλήθη καταναγκαστικῶς εἰς τήν Ἑλληνικήν Ἐκκλησίαν. Ἡ συσταθεῖσα νεωστί Λατινική αὐτοκρατορία διῄρκεσεν ἀπό τοῦ 1204 μέχρι τοῦ 1261. Κατ’ αὐτά δέ τά ἔτη εἰς ὅλας τάς Ἑλληνικάς χώρας ἐγκατεστάθη ἡ Φραγκοκρατία, ἥτις ἀνεδείχθη εἴς τινας περιπτώσεις χειροτέρα καί αὐτῆς τῆς Ὀθωμανικῆς δουλείας.